«ҖАЛВ» ГИХИН ОРМД…
Кезәнә мана хальмгуд нег му юмна тускар келхлә, «Хәәрхн, маань веднәхн» (Хәәрхн, Ом мани падме хум) гиҗ келдг бәәҗ. Ода болхла, «маанин» ормд «җалвм, җалвм…» гиҗ, «мөңгн күрчәхш» гихәс нань юм соңсгдхш. Кезә мадн иигтл мөңгнд орҗ одувидн гихлә, келҗәх үгәр медҗ болх. Тер үгнь ― «җалв».
Үннәр авад хәләхлә, ик кезәнә мана өвкнр мөңгн гидг юмиг ик үнтә юм авхларн, керглдг бәәцхәҗ. Йирин, өдр болһна әмн-насндан асрсн маларн хот кеһәд, элгн-саднаннь дөң-туслмҗар ишкә герән өндәлһҗ, бичкн авчах юман малар дольҗ авдг санҗ. Нүүһәд йовдг күүнд дала юмн керг уга, хар гертән хан, бор гертән богд болҗ йовдг мана өвкнр бәәсәрн байн бәәдг бәәҗ. Хөөннь торһн-томч, хармин дөрвн чиктә хәәсн, төмр хуйг-дуулх кергтә болхла, һазадын әмтнлә холва тогтаҗ, малар дольг кех арһ уга болхла, мөңгәр хәрцх кергтә болцхав. Тер цагт Төв Азийин аһу-зәәд йовҗах цуг нүүдлчн улс китд мөңг керглдг бәәҗ. Мадн, хальмгуд, тер йоснас алдрҗ одсн угавидн. Китд мөңг керглхлә, китд нерәрнь «лаң», «ембү», «шиҗр» гиҗ дууддг санҗ.
Хөөннь, Иҗл-Зәәһин хоорнд нүүҗ ирәд, Орс нутгин иргн болад, дотран мөңг баһар керглҗ, һазадын маңһд, орс, уулын шеркш улсла хәрцх кергтә болхла, орс мөңг кергләд бәәв. Хальмгин хаант улс 1771 җилд тарад одхла, Иҗлин көвәд үлдҗ ядурсн хальмгуд эврә малар әмн-насан теҗәх арһ уга болад, орсмудын баячудт заргдад одхла, «жалование» авдг болҗ. Тер «жалование» гидг үг мана келнә аю дахад хүврҗ, «җалв» болҗ ирв. Эн үгиг шинҗләд хәләҗ автн! Энтн «зарплата» эс гиҗ «заработная плата» биш, «жалование» гисн үг орс келнә «жаловать» гидг үгәс һарч. Эннь «хәәрлх», «үнлҗ өгх» гидг тәәлвртә үг.
Тегәд, мадн «җалв» гиҗ келхлә, өгчәсн күүг мана көдлмшин хәрүг өгчәхш, маднд әмн-насна теҗәл болх юмиг «хәәрлҗәнә», «үнләд өгчәнә» гиҗ медүлҗәнәвидн. Тиигҗ келхлә, «җалв» өгчәсн күн нойн, эзн, ах нойн баав болх, мадн, тер «җалв»-«жалованиг» авчаснь ― зарц болад бәәнәвидн. Орс күн ода деерән эн үгиг келдгән уурч. Мадн болхла, ода бийнь келәд бәәнәвидн. Иимәс мана «җалв» өсҗ, өргҗҗ эс йовдг болхла, кен гемтә? Эзнә «хәәриг» авчах күн эврә үннән медхш, эзнә үнлсәр теткмҗ авч йовснь зарц эс болхла, кен болхв? Үннәр, сәәхн хальмг келән сергәҗ авхар седхлә, эн кезәнә заргдад келндән авч орулсн үгмүдиг мартад, тольд бичҗ темдглхәс нань керглх керг уга гиһәд сангдна. Аав-ээҗнр келдг болв чигн, үнн тәәлвринь медсн күн ухаһан туңһаҗ авхла, сән биший?
Эн Орс хаана цагин үгиг бәрәд, келәд йовхин ормд эврә келнә үгмүдән сергәҗ авхла, тус ик гиҗ сангдна. Тиигхлә, мана «җалв» зарцин «жалование» биш, йосндан сәәхн, зокаста үг болх. Хәрн, мана келнд «җалв» гидг үгин һаза хойр сәәхн үг бәәнә. Тернь «көлсн» «цальң» хойр. Ода болхла, эн хойр үгиг керглх арһ цәәлһҗ өгий! Кезә-кезәнь эн хойр үгиг келҗ болхв, кезә-кезәнь келҗ болгшгог тәәлҗ өгий. Түрүңк үг, «көлсн» гидгнь ― «күн халад эс гиҗ зүдрәд ирхлә, арсна бульчрхаһас һардг шиңгн нег юмн» ― гидг һол тәәлвртә болх. Эннь маднд ик туслх юмн! Хойрдгч тәәлврнь ― «көдлмшин хәрү өгх эс гиҗ авх мөңгн». Тегәд, «көлсн» гидг үгин хойр тәәлвр хәрцүләд авхла, «өгх эс гиҗ авх мөңгн» гидгнь ― хар көдлмшин хәрүнь болх. Көлсән асхрулад көдлҗ, эн хар көдлмшин хәрү авчах эс гиҗ өгчәх мөңгн «көлсн» гидг тәәлвртә болх.
Хойрдгч үг, «цальң» гидгнь, китд келнә үүсл-һарлта. Эннь ик кезәнә мана келнд орҗ ирсн үг болна. Орс номт Алексей Матвеевич Позднеевин 1911 җилд бичҗ барлсн «Хальмг-орс тольд» эн үг бәәснь ― энүнә эрт цагт мана келнд орҗ ирснә темдг. Тер 1911 җилин тольд «Цальң» ― «казенное жалование, возмездие, награда» гиҗ тәәлврнь йовна. Моңһл келнд эн үг бас бәәнә. Тегәд эннь мадниг хальмг моңһл гиҗ тасрн тарад уга бәәтл келнд орсн үг. Кезәнә, Хүвлә хаана цагт моңһл Китд орн-нутгиг эзләд бәәхд, хаана саң-хазнас моңһл яста нойн болһнд теткмҗ өгдг бәәҗ. Тернь китд келәр «цян-лян» гидг нертә бәәсн санҗ. Хөөннь, моңһл хаана төлә дәәнд одх эс гиҗ алв хаах (служить) керг-үүлиг демҗҗ, «цальң» өгдг болҗ. Тер цагас авн эн үг мана келнд бәәһә.
«Цальң» гихлә, «җалв» гидг үгәс үлү өөдән чинртә үгин негн. Эннь «хәәрлх» гисн үгин үндстә юмн биш. Кидт келнд «цян» гиснь ― «мөңгн», «лян» ― «теткмҗ». Тегәд эннь «мөңгнә теткмҗ» гидг үг болҗана. Хөөннь, Зүнһарин нутг эвдрсн цагас хооран өөрд-моңһл нойд манҗу хаана алв хааҗ йовхларн, бас «цян-лян» эс гиҗ «цальң» авдг бәәҗ. Тегәд, кирцәд хәләхлә, эннь «җалв» гисн үгәс деер хойр үг болҗана. Негнь ― эврә күч-чидлән әрвллго, хар көлсән асхрулн, хар көдлмш кеснә аш-хәрүнь, хойрдгчнь болхла, улсас, (мана цагт бюджетәс) һарһҗах мөңгнә теткмҗ болҗана. Хамгин сүүлднь темдглхд, «цальң», «көлсн» гидг хойр үг мана өдгә керглҗәх 1977 җилә Хальмг орс тольд бәәнә. Тер төләд, эврә келән өргҗүлҗ байҗулад, «көлсн» «цальң» гидг хойр үгиг орулхла, тус ик болх.
КОРНИН Геннадий
