БОГД УУЛЫН ӘРҮН ЧИНР
Ик кезәнәһәс нааран, орсин һазрт ирсн цагас авн мана өвкнр Богд уулыг тәкч, түүнә омрунд хурҗ мөргәд, бийдән сән-сәәхниг зальврн сурад йовдг бәәсн мөн. Эн йовдлын учр тууль-домгта холвата бәәсн деерән, эрт цагин мана нутг — Өөрдин һазрт бәәсн нег уулын шүтлһтә бат залһлдата юмн. Түүнә тускар чикәрн соңсад, нүдәрн үзәд медҗ хурасн юман ода бичәд, олна күртәл болһсв.
Мана Иҗл һолын көвәд бәәдг хальмгуд эрт урд цагас авн Богд уулын ораг олн бурхд үдлҗ амрдг, әдстә, чинр иктә уул гиҗ үзәд йовдг бәәсн мөн. Зәрм көгшдин келсәр эн уул Цаһан аавин суудг һазр болҗ һарна. Кезәнәһәс нааран улмҗлгдад ирсн хальмгудын домг чигн бәәдг. Тер домг болхла, Төвдин Цаста орна бурхна шаҗнла холвата болдг мөн. Товчлад келхд, ик кезәнә хойр хальмг гелң, багш шев хойр, Төвдин орнас хәрҗ йовад, хойр уул авч йовсн санҗ. Тедн тер уулыг эврә хар чидләрн биш, номин дияна (медитацин) күчәр өргәд йовҗаҗ. Багшнь ик уул, шевнь түүнәс нег бичкниг авч йовҗ. Әмтәхн уста Иҗл һолнь үзгдәд ирхлә, удан армл уга йовсн хойр гелң байрлад, ут хаалһнь адргтан күрч гиҗ медәд, нег бичкн амрад авхар суув. Тер цагт баһ наста гелңгнь дияна күч баһрулад, нөөртән даргдад унтҗ одхлань, бәрҗәсн уул деерәснь унад алсн санҗ. Багш гелңгнь серәд, бичкн уулар дарата шевиннь дарваҗасн оркмҗ үзәд, зовҗ гейүрәд одв. «Ода шев уга үлдсн би номан кендән келхв? Шин шевиг сурһҗ босхх насм ахр, үкх цагм өөрхн, һанцардад бәәх учр уга, бас үксв», — гиҗ санад, көгшн багш гелңгнь бас дияна күчән тәвҗ, унсн уул дор даргдад үкв. Тер цагас авн ода күртл хальмгудын тәкәд, зальврад йовдг Богд уул хойр тоһата болдг мөн. Тер хойр уул дор, тедниг Төвдәс авч ирсн хойр гелң дарата бәәнә.
Эн кезәңк домгин үнн-худлынь тааҗ медәд келх күн ода уга. Зуг, санад бәәхнь, Төвдин орнд Богд Дала-ламин орд-харш (бәәшң) Марбо-ри гидг уул деер дүңгәнә. Марбо-ри гидгиг хальмг келнд орчулхла, «Улан уул» гисн нерн. Мана Богд уул бас түүнлә әдлхн улан өңгтә болдгар, домгин үгнь үннә амтта болна. Бас немәд келхд, XVIII зун җилин адгар хамгудын бәәдг нутгар олн номт-эрдмтнр йовсн бәәҗ. Теднә тоод Иоганн Иериг, Иван Лепехин, Иоганн Готлиб Георги, Пьер-Симон Паллас мет ухата әмтнә хаалһин темдгллин бичигт Богд уулыг тәкдг йосн тедгләтә бәәнә. Пьер-Симон Палласын хаалһин темдгллд хальмгудын уулд мөргдг йосна туск нег ахр медә бәәнә. Түүнд Богд уулын омрун деер олн чолуна ова бәәнә, чолун болһнднь хальмгуд эврә ном-тәрнин үзг бичәд, ирҗ мөргхләрн тәвнә гиҗ бичәтә. Санад бәәхнь, иим йос улан залатнр Иҗлин көвәд ирәд һарһсн биш, ик эртәс авн Төвдин Цаста уулын орнас авч ирәд, Зүн Һарин нутгт дасч-сурч, орсин һазрт ирхләрн, йоснд тохрсар бүтәдг бәәсн боллта.
Зуг Богд уулыг тәкәд мөргхнь эн һазрт һарсн авьяс бас биш. Мана хуучн нутгт нег олн өөрдин шүтән болсн Богд уул бәәсн санҗ. Тер уулын тускар Һавң Шарв эмч «Дөрвн өөрдин түүк» гидг дегтртән бичҗ. Ахр медәнь өөрдин түүк-тууҗин нег алдршсн баатрла холвата бәәнә. Ик кезәнә, XVII зун җилин экәр, улан залата өөрдин нутгт Эслвән көвүн Сән-Ка гидг нойн бәәсн санҗ. Тер Сән-Кааһин баатрльг йовдлнь иим: Моңһлчуд дөрвн өөрдиг дәәләд авх сана зүүҗ, нутгтнь нәәмн түмн цергәр дәврхләнь, өөрд нойд теднлә дәәлх тооһар цацу церг уга болад, яахан медлго хург кеҗ суутл, Эслвән Сән-Ка нойн босч, эврә мекин арһ олнд келв. Бидн ода церг-әмтән айстан таралго, эврә дурар моңһлмудт дәәлгдәд, олзинь авхулҗ хәрү йовулый. Дарунь би тавн миңһн сән церг хураҗ, модн хәәрцгт дүрәд, темәнд ачулад моңһл хаанд белгин янзар авч однав. Таварн суусн тедниг амр-килвр дәәлҗ, дәкч өөрдиг бичә дәәлтхә гиҗ моңһл хаанас таңһрг-андһар авав гив. Олн нойдудас зөв авч эн мекәр эврә өөрдин төр-шаҗан сулдхҗ авсн Эслвән Сән-Ка нойн хан болҗ суусн. Зуг, үлү үздг әмтн хаана ширә булалдхар Сән-Кааг алҗ. Тер йовдлын тускар Һавң Шарв иигәд бичҗ бәәнә: «Кааг Авд бууч (бууһар хадг күн) хорахд, Улан гидг күн деерәснь үлдәр чавчҗ хорахд, зәрлгнь имм бәәҗ: “Дөрвн өөрдиг нутг болтха гиснәс талдан санан уга болхла би, Богд уул, чи балв тус”, — гихлә, цусн өсрхлә, Богд уул балв тусв…». «Балв тусх» гиснь — «хойр әңг эвдрәд шуурх» гисн үг мөн. Тегәд эннь ямаран Богд уул балв тусад шуурсмби? Тер цагт хальмгуд Иҗлин көвәд биш, Төв Азийн өөрдин нугт нүүҗ йовдг бәәсн юмн. Тер уулнь – дөрвн өөрдин Богд уул мөн! Эн уул Эрчс (Иртыш) һолын экнд ода чигн бәәнә. Тер уул цаһан элс-чолун, улан элс-чолунас тогтсн болсар, Барун Моңһл, Шиңҗәңгин өөрдин амн-үгд иим тууҗ-домгта болна: ик эрт цагт өөрдин баатр ах-дү хойр Богд уулд һарад, аңһучлсн бәәҗ. Уул деер амрч бәәсн бурхнь уурлад, тер уулыг чичрүлҗ көдлүләд, ик чолу нураҗ ах-дүүг дарад алсн. Асхрсн цуснь улан чолун болад, өөкнь – цаһан чолун-элсн болсн санҗ. Хөөннь деер келсн Эслвән Сән-Кааһин үгәр эн уул балв туссн юмн.
Тегәд, эн Богд уулын гүн чинрнь юундв, гихлә, ик эрт-урдас дөрвн өөрд Богд уулд мөргҗ, тәкч, түүнд зальврҗ, Зүн Һарин улсин төр-шаҗна һол шүтә болһдг бәәсн юмн. Нег кесг өөрд тер нутгас салҗ, орсин Иҗл-Зәәһин (Уралын) хоорнд нүүҗ ирәд нутглснас авн, әдлхн өңгтә, өндрәрн чигн әдлхн болсн уулыг урд меддг Богд уулын нерәр дуудҗ, әдл кевәр түүнднь зальврҗ йовв. Эн Иҗлин көвәдк Богд уул хальмг хаана эркшл-төрин һол шүтән болад бәәв. «Кедү улан залата хальмгуд одад, тер уулд мөргәд бәәхлә, тедү чинән хальмгин төр-шаҗн өсч-босч, делгрҗ йовх» — гиҗ мини таньдг нег йирн наста Әәдрхнә торһуд ээҗ келсн болдг. Тер чигн бийән дааҗ йовх дутман Богд уулд одад, мөргәд, зальврад бәәдг бәәҗ. Эн уул цуг улан залата хальмгудт ик әрүн чинртә, худл-үнинь медҗ, йос-шаҗ бәрдг ик шүтәнә негн болҗана. Күүнә һарт терүг бәрүлхлә, күүнә күүнд эзлхәр өгхлә, ик му болх тер. Эврә сәкүсән эврән бәрәд йовх кергтә, әрүн һазриг кезә чигн мартх арһ угавидн!
