БУРХНА ШҮТӘН ЯМАРАН БОЛДВ?
Бурхн багшин номин йоснд шүтәнд мөргх, түүнәс әдс авх гидг юмн һол керг-үүл болдгиг цуг хальмгуд меднә. Зуг бурхна шүтән бас йилһәтә болдг. Түрүләд «шүтән» гидг үгиг цәәлһҗ өгәд, цааранднь ямаран зүүл шүтән болдгиг бичҗ өгий. Хуучн ном-судр умшад бәәхлә, мана меддг «шүтх» гисн үг «верить, веровать, усердствовать, почитать» биш, «опираться» гидг чинр-утхта болдг бәәҗ. Хөөннь хальмг келн хүврәд ирхлә, эн үг чигн эврә чинрән сольҗ эндр медгддгәр тарад одсн янзта. Тиимин төлә «шүтән» гидгнь мана хуучн келнд, тод бичгт чигн «опора» гидг үгәр орчулҗ болна. «Опора» гидг үгиг өдгә цагин хальмг келнд «түшг» эс гиҗ «тулг» гидг үгәр келҗ болна.
Мана өвкнр «шүтән» болн «түшг-тулг» гих үгмүдиг йилһәд керглдг учрнь юундв гихлә, шаҗна үгмүдиг хара зөңдән энд-тенд келлго, шаҗна юмст керглхәс оңдан юмнд керглдг уга бәәҗ. Ном умшхла, диянд (медитацд) суухла, бурхна дүрсиг илркә болтлнь үзх кергтә бәәҗ. Тер төләд бурхна дүрсиг — дияна шүтән (опора медитации) гиҗ болһад йовсн учрнь тер. Йир тиимин төлә цуг бурхна зург-көрг, шуумл-шүтәнд чигн «шүтән» гидг нер хадад, ик күндләд йовдг бәәсн санҗ. «Шүтән» гидгнь манад һурвн зүүләр хувагддг бәәҗ. Түрүңкнь — «Цутхмр бурхн» эс гиҗ «Сергу шүтән». Хойрдгчнь — «Дарцг» эс гиҗ «Көрг». Һурвдгчнь — «Мирд шүтән». Ода болхла цуг эдниг нәрн кевәр цәәлһәд өгий.
«Цутхмр бурхн» эс гиҗ «Сергу шүтән» олн зүүлин төмрәр кесн шуумл болна. Терүг түрүләд модн шавр хойрар кеҗ авад, кесн шүтәнә кевинь авч, хәәлсн зес (медь), күрл (бронза), мөңгн (серебро) эс гиҗ алт цутхҗ кедг бәәҗ. Алтн шүтә кедгнь хар хальмгуд биш, байн әмтн кеҗ авдг бәәҗ. Эн «Цутхмр шүтәнә» хойрдгч нернь — «Сергу шүтән» гидгнь төвд хальмг хойр кел ниилүлҗ һарһсн нерн болна. Төвд келәр «Сергу» гиснь «Сер-ку» эс гиҗ мана келәр «Алтн бий» гидг орчуллһта юмн. Цуг төмрәр кесн шүтәсиг мана өвкнр эрк биш алтлулҗ (позолотить) авдгар эдниг «Алтн бийтә бурхна шүтән» гиҗ нерәдәд, төвдәр «Сергу шүтән» гиһәд келдг бәәҗ.
«Дарцг» эс гиҗ «Көрг» гидг үг зурсн бурхна дүрсиг медүлнә. Ик кезәнәһәс нааран мана хальмгуд төвд йос дахҗ, эврә бурхдан кенчр деер тавн зүсн ширәр зурҗ авад, төгәлңднь үнтә торһар уйҗ кеерүләд, деер дора хойр сәәнәр зорсн мод тәвҗ, ишкә герин терм деер уйҗ бәрдг бәәҗ. Нүүһәд йовхларн, эн зург бурхиг ораһад, дугтуд (футляр) дүрәд, авдрт тәвҗ нүүдг санҗ. «Дарцг» гисн — төвд келнә «Дар-чок» гидг мана келнә аю дахад хүврсн үг болна. «Көрг» гисн бурхна эс гиҗ күүнә дүрс зурсн зург. Келхд, кезәнә күүг зурхла, ик тоомсрта, күндтә лам, гелң, тус күргсн хан-нойдыг бурхнла әдл болһҗ зурдг бәәҗ. Тер төләд улана йосн ирсн цагт «көрг» гидг үг хүврәд, «портрет» болҗ һарв. Зуг эн үгин түрүңк чинрнь – бурхна эс гиҗ ик цолта ламин зург болна.
«Мирд шүтән» гиснь — күүнә күзүнд зүүҗ авдг «мирд бурхн» болна. Эн бурхиг мана өвкнр кехләрн, бурхн болсн гелңгүдин бий-цогциг чиндрләд авсн үмс чиигтә шавр элсн хойрла хольҗ авад, сәәнәр нухад, кевт дарҗ һарһад, һалд шатаҗ батрулад авдг бәәҗ. Хөөннь иим мирд бурхиг торһн кенчрт ораһад, мөңгн герт залад авч, күзүндән зүүһәд йовдг бәәҗ. Иим мирд бурхн үлд-селмәс, сумнас чигн эзән харсад, хаалһин тодхр-зеткрәс чигн аврад авдг бәәҗ. Домгин үгәр, хальмгуд Иҗлин көвәд нүүһәд ирхд Зүн һарин нутгас һурвн ик ховр «Күүкн цаһан мирд» гидг мирд авч ирҗ. Тедн хамгин күчтә, олн бурхдын әдстә, тоолш уга үнтә һурвн шүтән бәәсн санҗ.
Хүвсхлин өмн мана улан залатнр зәрм шүтәг энд, Хальмгт, кедг бәәҗ. Зәрм шүтәг Моңһлас залҗ авад, хурлдан чигн, гертән чигн бәрҗ бәәсн мөн. Зуг хамгин үнтә шүтәг Төвдин орнас залҗ авад, икәр күндләд, тәкәд, түүнәс толһаһарн әдс авч йовдг бәәҗ. Хамгин ховр шүтәнь – «Балвин орнас авч ирсн шүтән» гиҗ зәрм тод бичгәр бичәтә ном дотр һарч ирнә. Балвин бурхна шүтән урн бүтәлһин талар һәәхмҗтә нәрн болчкад, шур-сувсн чимгтә, тоб-тодрха дүрстә, урчин һарһсн үлү-дуту уга йоста үнтә зүүл болдг бәәҗ. Ода болхла күн болһна герт эн деер дурдсн һурвн зүүлин бурхна шүтә бәрдгиг сергәҗ авад, залҗ тәкәд йовхла, ик сән юмн болҗ, күн болһн килнц-нүүлән оркҗ йовх гиҗ санҗанав.
СЕТӘН Дорҗ
