ЦУГ ӨӨРДИГ НЕГДҮЛДГ ДУН
Дөрвн Өөрдин нег кесгнь – Торһуд мөн. 1604 җилд Торһуда тәәш Хо-Өрлг Эрцс (р. Иртыш) һолын көвәд бәәршлдг билә. 1613 җилд Хо-Өрлг тәәш алвтаһан Зә һолд (р. Урал) нүүҗ ирв. 1628 җилд Торһуд улс Джембойлукийн ноһайчудыг алвт кеҗ авв. 1630 җилд Ноһай Ордыг күнц цөкҗ дииләд, хальмгуд Әәдрхнәс Самара күртл у-өргн һазриг эзләд, эврә нутг болһсн мөн. 17 зууна җилмүдәс авн Хальмг Хаант Улс гидг үүдсн мөн. 1663 җилд Хошуда нойн Көндлң-Увш Дөрвдә нойн Дайн-Омб хойр Иҗл мөрнә көвәд бас нүүҗ ирсмн. Аюш-хаана цагт 1674 җилд Дөрвдә ик тәәш Солм-Церн Хальмг Хаант Улст алвтан дахулад ирҗ. Тегәд, тер цагас авн хальмг улс Иҗлин көвәд 400 җилмүдин туршт бәәһә.
Ода, эн һазр Хальмгудын төрскн һазр болв. Тиигҗ болв чигн, хальмгуд Алта уулан, Эрцс һолан мартсн уга, үй-үйдән дамҗулн келлдәд, амн-үгин зөөрт өвкнрин төрскн һазр туск келгднә. «Җаӊһр» гидг хальмг баатрльг дуулврт тиим үгмүд бәәнә: «Эрцс Бумбин орн Алта сәәхн нутг».
«Торһуд нутг мини» гидг олн-әмтнә дуунд бас сәәхн уулын туск дуулгдна. Эн дун – нарт-делкән деер бәәдг цуг Торһуда улсин частр болад тохрсмн. Хальмг Таӊһчд, Ик Моӊһл улст, Китдин Өвр Моӊһл, Шинҗәӊгин һазрт чигн эн дууг олн күмс меднә, дуулна. «Мана хотн» гидг дегтрт Сусен Аксен эн дууна туск бичв: «Харти Бадиевич Кануковин һарһсн дуд олн, тедн нурһлҗ гилтә дәәнә туск дуд. Тедн дотрас нег дун ончта, тернь «Торһуд нутг»:
Давхр-давхр уулднь
Даӊгин будн көөгтнә,
Дала ах Торһуд нутгм
Даӊгин мандан сангдна…»
Хальмг Таӊһчд эн дууг билгтә келмрч Тәәһнә Тоһру (Тягинова Таисия Сакиловна) дуулдг билә. Аюш хаана ач күүкн, Өвр Моӊһлын нертә дууч Хальн эн дууг бас еңсг кевәр дуулна. Ик Моӊһл Улсин «Хөсөгтөн» гидг нертә хамтлг (группа) эн дууг сәәхн кевәр дуулна. Моӊһл келәр эн дууна үгнь:
Өндөр өндөр ууландаа
Өнгийн будан татна даа,
Өсөж төрсөн Торгууд нутаг
Өнө л манд л санагдана даа!
Давхар давхар ууландаа
Дангийн будн татна даа,
Далай их Торгууд нутаг
Дандаа манд л санагдана даа!
Хар хээр морь минь
Хазаар даран сэвэлзэнэ дээ,
Ханагар их Торгууд нутаг минь
Хавар намар санагдана даа!
Хальмг Таӊһчд Манҗин Аркадь, Шаран Бадм, Шиӊҗәӊгин һазрас ирсн Нимгрин Байрт эн дууг дуулна. Манҗин Аркадин дуулсн дууна үгнь эн:
Өндр-өндр уул деер
Өӊгтә цецгүд делгрнә,
Өргн ик Торһуд нутг мини
Эндр асхнла сангдна!
Давхр-давхр уулднь
Даӊгин будн татна,
Дала ик Торһуд нутг мини
Даӊгин нанд сангдна!
Хар хар мөрм
Хазаран дарад җорлна,
Хаӊһр ик Торһуд нутг мини
Хавр-намрт сангдна!
Тиим сәәхн үгтә дун нег-негнәс ик хол һазрт бәәдг улсиг негдүлнә. Эн дууна бишнкнь цуг Өөрд улсиг ниилүлдг дуд олн бәәнәлм. «Торһуд нутг» гидг дун бәәв чигн, өөрд улс Дөрвд, Торһуд, Хошуд, Зүнһар, Бузав, Байд гидгәр йилһрв чигн, Дөрвдә тәәш Дала-баатрин келсн үгиг мартх зөв уга: «Дөрвн Өөрд нег эцкин көвүд болдг, нег саадгин сумд болдг».
ТӨРБАТЫН Очр
