«ДИЛ» ГИДГ ҮГИН ТУУҖ

Мана хальмг келн буурч одҗах цагт олн сәәхн үг мартгдад, керглдгән уурад йовна. Тедниг сергәҗ авхла, хальмг келн чигн байҗад, өдгә цагин хальмгуд чигн эврә сойлын үнлшго ик зөөриг медәд авч, түүнәс омг урһаҗ бәәх гиҗ сангдна. Тегәд ода нег кезәнә мартгдсн үгиг сергәҗ, тууҗинь тодрхалҗ өгх керг ик туста болх гиҗ ицҗәнәв. Эннь «дил» гидг үг.

Тод бичгин ном-судрмудыг шинҗлҗ, өдгә цагин хальмг келнд буулһҗ, орс келнә хүвлвринь дахулн бичсн цагтан олн соньн үгмүдиг үзәд бәәсәр, тедниг улан залатнрин эврә келән меддг олнд медүлҗ хувалцх седкл төрнә. «Дил» гидг үгиг үзәд, тәәлвринь олҗ авад, мана келнд туссн тууҗ-түүкинь секәд нееҗ авсна хөөн ода олна күртәл болһҗ авхар бәәнәв. Шидр «Әркин учр-шилтәниг һарһсн судр» гидг тод бичгәр Зүн һарин цагт бичәтә бәәсн номиг өдгә цагин хальмг келнд буулһсн бичгиг ясад суусн цагт иим соньн юм үзүв: «Очр тамин насни кемҗән кедү чинән буй кемәхлә, дөрвлҗн көндә уурха негиг үүлдсн гүн кигәд дөрвн талар наяд алдын кемҗәтин дотркнь диләр дүүргн үүлдәд, нег һалв дуусад, һагцхн дил авсар дил тер хоцрл уга баргдхла очр тамин насн чигн тер цагт дуусх».

Эн хуучн үгмүд мана хальмгудт эс медгдсәр ода ик ядрсн хальмг келәр тәәлҗ өгсв: «Очр тамин насна кемҗә кедү бәәх гихлә, дөрвлҗн көндә нег гүн нүк малтад авч, дөрвн талнь наяд алдын кемҗәтәг дил тәрәһәр дүүргәд авч, нег һалв дуусхла, неҗәд дил һарһад авхла, тер гүн нүкнә дил чилхлә, очр тамин насн тер цагт дуусх». Энд өөрд гелңгүд очр тамин чилш уга насн-зовлңгин тускар иим үлгүр бичҗ медүлҗәнә. Очр там гисн ― хамгин зовлң иктә там болҗ бәәнә. Тегәд күүнә сүмсн тер тамд тусхла, чилш уга цагт зовх гисн учр-утхта үг болҗана. Энд «дил» гидг үг мана келнә үг болад һарчана. Йир мана гелңгүд тер цагт һазадын келнәс орсн үгмүдиг эврә бичҗәсн номд орулад бәәхлә, эрк биш цәәлһвр үг дахулад бичдг бәәҗ. Үлгүлхлә, «Ушандара хан», «удвл цецг», «Алтн Тив гелң», «гүргм урһмл»… Энд болхла, тәәлвр уга болҗахнь ― тер үйд өөрд-хальмг күн болһн «дил» гидг үгиг меддг бәәҗ гидг ухан-санан төрнә.

Тегәд, умшачнран удан зовалго, «дил» гисн үгин орс тәәлвринь келх кергтә! «Дил» гисн мана келнә үг ― «кунжут» гидг юмн болна. Нүүһәд йовдг өөрд-хальмгудын бәәсн һазрт тер «дил» гидг юмн урһдг уга болхла, юн учрар манахн терүг меддг бәәсмби? Эрт цагт мадн Зүн һарин нутгт бәәхлә, перс, үзбек, ар эндкгт улсла хулда-гүүлгә кеҗ йовсар «дил» гидгиг хулдад авч, керглдг бәәснь худл биш. Ода кунжутыг әмтәхн цаһан өдмгт цацад, үнр-амтынь улм сәәхрүлҗ, әңкнүлҗ һарһдг болна. Кезәнә болхла, мана өвкнр әмтәхн өдмгәс һанцхн боорцг идәд, наадк юм иддго бәәсәр, «дилиг» номин үүлдврт (ритуалд) ик керглдг бәәсн бәәҗ. Шатсн дилин утана үнр олн сәкүсн бурхдт идән болдгнь ода күртл лавта үнн. Тиимин төлә «дил» гидг тәрәг һал тәәдг улс икәр керглнә. Ода болхла, эн үгин үүсл һарл цәәлһәд, тәәләд, мана келнд яһҗ тусад ирсиг медүлх арһ арһлҗ, бичәд өгсв.

«Дил» гисн үг эндкг келнә үг болна. Тернь эк келндән «тила» гидг дуудлһта. Утх-чинрнь болхла, «үүрмг тәрән» эс гиҗ «кунжут урһмлын тәрән» болдг. Бурхна ном Эндкгин орнас һарч, Төв Азийин нутгудар делгрҗ йовсн цагтан Согд гидг эрт цагин орн-нутгт күрәд, олна ухан-сана эзләд авсн бәәҗ. Согдын келн эндгкин келнд өөрхн нег уңгас һарсн келн болсар, «дил» гидг үг «тил» гиҗ теднә келнә аю дахҗ хүврәд ирҗ.

Хөөннь бурхна номиг эрт уйһр Согдас авад, эврәннь һазр-нугтт делгрүләд ирхлә, номин үүлдврт керглдг «кунжутыг» авч, тер согд келнә дуудлһиг хүврүлҗ, «дил» гиҗ болһҗ. Энүг герчлхнь ― «Эртин түрг келнә толь-бичг» (Древнетюркский словарь) бәрмтлҗ бәәнә. Мана өөрд-моңһлчуд болхла, эртин уйһрас бурхна номиг авхдан, «дил» гидг дуудлһта үгиг эврә келндән авч бәәв. Иигәд эндкгт үүссн үг һурвн келнд орҗ хүврәд, «дил» болсн дуудлһар дөрвн өөрдин нутгт чигн ирҗ батрсн болҗ. Олн ном-судр үзҗ умшхла, «дил» гисн һазадын үг биш, өөрд келнә үг болсн бәәдләр керглгдҗ бәәнә.

Мана хальмгуд эн үгиг бас сәәнәр меддг бәәҗ. Хүвсхлин өмн нертә орс номт Алексей Матвеевич Позднеев «Хальмг-орс толь» хураҗ бичх цагт хальмгудар эс керглх үгмүдиг оруллго бәәв. Соньн керг, «дил» гидг үг түүнә 1911 җилд бичҗ һарһсн толь бичгт бәәһә! Урд перс, үзбек улсас хулдад авчах «дил» Иҗл-Зәәһин хоорнд шин нүүдл олсн хальмгуд аль һазрас авдг бәәсмби гихлә, орс номтнрин темдглсәр Әәдрхнәс авдг бәәҗ гидг бәрмт һарна. Тенд Азийин хулда-гүүлгә кедг улс олар ирҗ, эврә эд-тавран хулдад бәәсн цагт мана хальмгуд базртнь орҗ, китдәс авч ирдг цә, перс, эндкг орнас авч ирдг дил, зать, гүргм болн нань чигн ховр-ховр юм авдг бәәҗ. Тиигәд, XIII зун җилин сүүлчәр мана келнд орҗ ирсн үгиг, һазр-нутган сольсн болв чигн, манахн мартлго йовсн бәәҗ. Хөөннь, хүвсхл болад, тер олн хулдачнр тарад одсн цагас авн дил гидг тәрән Орсин нутгт ордган уурад, хальмг келнд чигн мартгдад одсн болдг. Ода тер дил хәәхлә, олхд амр юмн. Тер төләд эн үгиг эрк биш сергәҗ авх кергтә гиҗ сангдна.

КОРНИН Геннадий