ХАЛЬМГ КЕЛ ДЕЛГРҮЛХ СҮҮРНЬ БАТРҖАНА
— Мендвт, Геннадий! Түрүләд мана олн умшачнрт «Хальмг кел делгрүллһнә төв» ямаран үүл күцәҗәх бүрдәц болҗахин тускар келҗ өгхитн сурҗанав.
– Төвин һол керг-үүл болхла, хальмг кел сергәх, делгрүлх, олнд соньн болһх үүл. Хальмг келн 2014-ч җиләс авн ЮНЕСКО-н уга болҗах келнә тоод орҗана. Энүг ЮНЕСКО-н уга болҗах келнә цааснд бичәтә тооһар биш, эн тоотыг хальмг күн болһн һазаран һарад үзҗ-соңсч чадҗана. Йосндан мадн, хальмгуд, эврә келән һәәләд, ухан-санаһан күүнә келәр медүләд бәәнәвидн. Эн келнә му бәәдлд эсргцәд, мадн, «Хальмг кел делгрүллһнә төвин» көдләчнр, хальмг кел сурх болн сурһх керг-үүлиг көтлҗ йовх, хальмг келн-сойлыг делгрүлх дегтрмүдин чинриг үнлх, хальмг келн-сойлыг, тууҗ-түүкиг дунд сурһульд заах көтлвр кех, терүг шалһхин төлә шүүвр-марһана дамшлт һарһх, тод бичгин дурсхлмудыг фотозургар хураҗ шинҗлҗ, олна күртәл болһх, келн-сойлын туск олн зүүлин дегтр һарһх, шин нер-томъя һарһх болн нань чигн көдлмш кеҗәнәвидн.
— Иим ик чинртә даалһвр күцәхд тана көдләчнр эврә келән медсн деерән мана хуучн үзг-бичгиг, хальмгин сойл-тууҗиг, заңшалта бәәциг, амн-үгин зөөриг чигн йилһән сән медх йоста. Тегәд тана төвд кедү күн көдлҗ бәәнә, тедн ямаран мергҗлтәв?
– Тана сурвриг нег бичкн ясад, «тана төв» биш, «мана төв» гиҗ келх кергтә. Яһад гихлә эн төв мини төлә көдлҗәдг биш, цуг улан залатнрин төлә көдлҗәнә. Ода деерән манад долан күн үүлдҗәнә. Тедн дотр тоомсртань нертә номт Эллара Омакаева, баатрльг дуулвр «Җаңһрин» долан бөлг чееҗәрн меддг Очр Тербатаев, хальмг туульсиг нәрн шинҗәр дахулҗ келдг Үлмҗ Манджаев бәәнә. Эн долана дөрвнь тод бичг сәәнәр меднә, амн-үгин зөөриг, хуучн йосиг чигн делгрүлҗ чадҗах улс мөн. Цуг манад көдлҗәснь ик сурһульта, сән хальмг келтә. Зуг, келән харсх «дәәнд» долан баатр баатр биш, эднә тоог эрк биш икдүлх кергтә, бас чигн энүнд цуг хальмгуд орлцад, оларн диилх йоста.
— Үнн үг келвт! Зуг «үлд-сумн» уга болхла, «дәәлддг» арһ чигн уга. Мана Таңһчин Толһач, ахлачнр чигн келән сергәх ик чинртә эн керг-үүлд туслҗану?
– Мана төв 2017-ч җилд секгдхд сурһуль-эрдмин болн номин министерств арһ-чидләрн тиигхд һардач бәәсн Арслң Бамбаевич Санджиевд бәәр, ширә-сандл, көдлмшиг экләд кехд нег ноутбук, нег компьютер, нег принтер һарһҗ өгв. Би болхла 2020-ч җилин лу сард төвин һардач болад ирхд, мана төвд даалһх даалһвр, көдлмш чигн икдәд, шин бәәрн кергтә болв, компьютермүд, видеобичлг кех студь чигн кергтә болв. Зуг коронавирусн гем-өвчн ирҗ оралдад, эн цугиг бүтәх арһ тасрв. Тер бийнь Хальмг Таңһчин Толһач Бату Хасиковин зәрлгәр, Чингс Бериковин, Араш Манджиевин, Очр Шургучеевин төрскнч седкләр эн җилин хаврар маднд таңһчин мөңгнә саңд хоршаһад авсн нег сай найн түмн арслң һарһҗ өгв! Эннь мини ухан – санаһар хальмг келнә төлә һарһад өгсн тиим ик мөңгн болҗана! Бас чигн сурһуль-эрдмин болн номин министр Эрднь Баринов маднд шин, у-өргн, сарул бәәр һарһҗ өгв. Иигәд мана сүүр генткн батрад ирв.
– Деншг болһн тоота болҗах эн хату цагла келнә төлә һарһсн эн мөңгн йоста сәәхн йовдл! Тегәд тадн эн мөңгәр ю күцәхәр бәәнәт?
– Ода болхла мадн эн мөңгәр шин бәәрндән ясвр кеһәд, көдләчнртән шин ширә-сандл авад, видеобичлгин бичкн студь хулдҗ авч, өдгә цагин сән арһ-зарчм болҗах ахр-ахр видеобичлгәр таңһчин олн-әмтиг эврә келн-сойлдан соньмсулҗ авхар бәәнәвидн. Бас чигн эн студьт хальмг келнә, тод бичгин, заңшал-авъясин туск кичәлмүдиг бичәд авч, олнд үзүлхәр бәәнәвидн. Миниһәр болхла, эннь келн-сойлыг делгрүлхд әвртә сән дөңцл болх юмн! Ода деерән бидн интернетд эврә сайтта болад, ниигмин сүлҗәнд (социальн сетьмүд) чигн эврә халхст олн соньн материал бичҗ, мана ахнр-дүүнр болҗадг Барун Моңһлын, Шинҗәнә, Киргизин өөрд-хальмгудын туск ахр видео һарһад бәәнәвидн. Умшачнрт тернь ик соньн болҗана. Эврә бичкн студьта болхла, мана хальмг көгшдин видео бас тәвҗ чадхвидн!
— Таңһчин һардачнр эврә келндән иим ик оньг өгчәхлә, келнә бәәдл эрк биш сән таалд хүврх йоста! Тадн түүнд күч-чидлән әрвллго орлцад, дәкәд ю күцәх санан бәәнә?
– Кел сергәх керг-үүлд хальмг күн болһна чинрнь ик болҗана. Тиимин төлә мадн бичкдүдт зөрүлҗ «Аюш. Сансарт нисх туск тууҗ» гидг сәәхн өңгтә зургта дегтр белдх көдлмшт орлцад, Мазура Аюна түүрвәчләнь хамдан һарһвидн. Бас эклц классмудт сурчах күүкдт зөрүлҗ хальмг-орс келәр «Учрта туульс» гидг цецн уха шиңгәсн туульсин дегтр һарһхар бәәнәвидн. Тод бичгин нег дурхсл «Эрднин саң Субашид» гидг сән дегтриг чигн өдгә хальмг келнд буулһад авчанавидн. Бас хальмгудын заңшал-авъясиг сергәхин төлә бичкн заавр дегтрмүдиг белдҗәнәвидн. Энднь цуһар мана төвин һарһх дегтрмүд. Тооhин делгрлтин министр Алексей Этеев компьютер һарһҗ өгв, хөөннь бас дөңнх санаһан медүлв. Тедү мет халун седклтә һардачнрин күчәр мадн батрҗ, ки акҗ, көл шоратҗ һазр деегүр йовхла, нег-хойр җил болад, эрк биш эврә келән тооцлҗ авхар бәәнәвидн.
– Мини медсәр эн керг-үүлиг мана орн-нутгт маңһд, якут, иштг кеҗ авчана. Эннь амр биш юмн, тегәд энүг яһҗ күцәхмб?
– Амр биш болв чигн, маднд эврә келән эрк биш тооцлҗ авх (цифровизировать) кергтә. Ода цуг әмтн интернетд орад, кергтә юман хәәҗ олад авдг, седклән әәтрүлхәр седв чигн, интернет ашлҗ бәәцхәнә. Интернетин цуг материалмуд англь, орс, немш, испань, франц келәр бичәтә, хальмг келәр негхн шүлг хәәхлә олдхш, хальмг медән чигн уга. Эн дутуг мадн эрк биш дүңцүлх йоставидн. Тегәд хальмг келнә тооцин дегтрин саңгиг чигн кеҗ, түүнәс иш авч бичгә келнд, келнәс бичгт хүврүлх кѳтлвр тогтаһад, интернетин Яндекс Алисаг хальмгар келүлхәр бәәнәвидн. Йир бас тод бичгәс өдгә хальмг бичгт буулһх кѳтлвр тогтаҗ авхла, сән болх. Иим көдлмшиг күцәхлә, мана келн интернетд кезә чигн әмд бәәх, хальмгуд ямаран хол һазрт бәәв чигн, эврә келән сурч, медҗ, соньмссн юман олад авч чадх.
– Иим олн зурата «Хальмг кел делгрүллһнә төв» әмт хураһад кичәл заах, кел сурһх, хальмгудын заң-заңшалыг, авг-бәрциг делгрүлх арһта бәәнү угай?
– Соньмсчах хальмгудан хураҗ кичәл заах седкл ик бәәнә, зуг ода эн му йорта коронавирусн гем-шалтг делгрҗәх цагт арһан барад суунавидн. Йир келхд мана һардачнрин сән седкләр хальмг кел делгрүлх Төвин көдләчнрин то икдхлә мадн һурвн салвр бүтәһәд, негнь тооцин керг-үүл, хойрдгчнь сурһулин дамшлтын көтлврин керг-үүл, һурвдгчнь әмтнлә холвгдх, интернетд соньн материал бичх, кичәлмүдин болн әмт соньмсулх видеобичлг кех, таңһчин һазр-усна нериг хальмг келәр дахулад бичх, нер-томъяна комиссин материал белдх көдлмштә болх. Тер цагт эн вирусин хорн баһрхла, мана шин ясад авсн бәәрнд цуг эврә келн-сойлыг сурад авхар седҗәх улсиг хураһад, өдр-сө уга медсән зааҗ йовхвидн. Кезәнә мана өвкнр, күн келәрн, мал көләрн, гиҗ келдг бәәҗ, келәрн келҗ, әмтнлә күүндх гиснь – мана онц чинртә керг-үүл мөн.
– Геннадий, та чөләтә цаг олад, манад ирҗ, тәвсн сурврмудт хәрү өгснд ик байрта бәәнәвидн! Кеҗәх көдлмштн уралан йовҗ, улан залатнрин олнд туста болтха!
– Тиигтхә, йөрәлтн бүттхә! Би гисн – һанцарн, бидн гисн — оларн», гидг үлгүриг һал маңнад өргәд йовҗ, цуг хальмгударн эврә келән сергәх кергт орлцад, өвк-деедсән байсаҗ, хөөтндән чигн җирһәд бәәх болтха бидн!
Күүндснь БАДМИН Борис
(Статья газеты «Хальмг үнн» от 07.01.2021)
