«ЙИРТМҖ» ГИСН ЮМБИ?
Өдгә цагин хальмг келн зун җил өмнл бәәсн хальмг келнәс ик йилһәтә болдгиг кен чигн медҗ чадх. Эндр мадн, хальмгуд, эврә келәрн баһ келҗ бәәсн деерән кезәңк сәәхн олн үгмүдиг мартҗ оркувидн. Зәрм үгмүдиг буру янзар чигн керглҗ бәәнәвидн. Тиим нег үг — йиртмҗ. Кезәңк хальмг «Увш хаана туск дун» гидг дуунд «Урдк цагин сәәдүдиг уха татута болһсмчи?» — гидг үг бәәнә. Энд би урд цагин сәәдүдин ухаг шинҗлҗ аҗглад, дутуһинь һарһх дурн уга болв чигн, төвд бичг, тод бичгәр бичәтә олн ном умшсар эврә үзсн-медсн юмарн олн умшачнрла хувалцх санатав. Му бичә сантн.
Үүнд «йиртмҗ» гидг үгиг өдгә цагт буру утхар керглҗәснә тускар ухан хурц умшачнрт медүлсв. 1977-ч җилд һарсн Хальмг-орс тольд «йиртмҗ» гидг үг «природа, окружающий мир» гисн орчуллһта бәәнә. Ода Хальмг Таңһчин зәрм сурһульмудт эн үгиг мөн хальмг-орс толин темдглсәр керглҗ, «природоведение» эс гиҗ «окружающий мир» кичәлиг «йиртмҗ» гиһәд нерләд бәәнә. Зуг, йосндан «йиртмҗ» гидг үг ямаран утхтав?
Мана келнә төрл келмүдин тольмудыг секәд хәләй! Керг кеҗ, Тодан Буляш багшин «Шинҗәнә өөрд келнә толь» авч үзий: «йиртмҗ» — окружающий мир, природа, вселенная — гисн орчуллһта бәәнә. Хәләхнь, хальмг-орс тольд бәәсн орчуллһ деер шинҗәнә тольд бас нег «вселенная» гих тәәлвр немгдв. Өдгә цагин моңһл келнд мана келнә «йиртмҗ» гидг үгин хуучн боса бичгин бәәдләр «ертөнц» гиҗ дуудна. Тегәд «Моңһл-орс делгрңгү ик толь» нееһәд үзхд: «ертөнц» гидгнь «мир, вселенная, космос, мироздание, свет, природа» гиҗ орс келнд орчулҗ. Энд «природа» гидг үг тәәлврин өмннь биш, хамгин сүүлднь бичәтә бәәнә.
Энүнә учрнь болхла, эн үгин утхд. Эрт урд цагт «йиртмҗ» гидг үгиг «мир, вселенная» гидг утх-чинрәр цуг моңһлчуд керглдг бәәҗ. Терүнә ямаран герч-бәрмт бәәнә гихлә, мана Зая-Пандитын төвд келнәс орчулсн судрмудыг авад үзий! «Сән йовдлын йөрәлин хан» гидг чинр иктә номин арвдгч шүлгин түрүн мөрнь (строка): «Альв арвн зүгин йиртмҗин зулмуд…», — гиҗ бичәтә. Орс келнд ор- чулхла, эн мөрнь иим: «Сколько бы ни было Светочей в десяти направлениях вселенной…». «Хөрн негн Дәркин магтал» гидг номин тавдгч шүлгт чигн: «…Долан йиртмҗ көләр дарн / Хоцрл уга ирүлн чадгч эк» гиҗ бичәтә. Орс орчуллһнь: «…Попирающая своими ногами семь миров / Способная приводить к себе всех без остатка» гисн бәәнә.
Эн бәрмтлсн номмудыг төвд келнәс орчулсн болсар, ямаран төвд үгиг «йиртмҗ» гидг үгәрорчулсмби, гихлә, «’jig-rten» («җигтен») гидг үг. Ю.Н. Рерихин «Энткгин зерглцәтә төвд-орс-англь келнә тольд» (Тибетско-русско-английский словарь с санскритскими параллелями) эн үг бас «мир, вселенная, феноменальный мир, сансара» гидгәр йовна. Бурхна ном бәәтхә, Зая-Пандитын эврә бичсн номыг хәләй! «Олн номин үндсн үзгин йилһл оршв» гидг дегтрт Зая-Пандит иигәд бичҗ бәәнә: «Энткгин келнд «лока»-г төвдин кел нд «җигтен» гихин төлә…». Эн үгәс бидн «йиртмҗ» «җигтен» хойрин энт кг (индин) келнә хүвлвриг (вариант) медҗ бәәнәвидн, тернь «лока».
Ода адг-сүүлд В. Кочергина бичсн «Энткг-орс толь бичг» (Санскритско-русский словарь) авч хәләй! «Лока» — «место, край, страна, простор, мир, вселенная» гиҗ бәәнә тенд. Иим олн толь-дегтриг секәд хәләснә ашнь ямарамби? «Йиртмҗ» гисн үг «природа, окружающий мир» биш! Тернь «мир, вселенная» мөн. Эн үг бурхна шаҗна ном-судрмудын үг мөн. Тиим болхла, эннь мана келнә үгви, һазадын келнәс авсн үгви гиснә хәрүнь — мана үг биш.
Бурхна номиг түрүн болҗ медәд, эврә келнд экләд орчулхиг санҗасн цагт, моңһлчуд маднд бурхна шаҗ бәргч түрг келтә шар уйһр гелңгүд туслдг бәәҗ. Бурхна номин нер-томъя (терминология) амр биш болсар бидн зәрм үгмүдиг теднә келнәс авч, эврә болһад бәәввидн. Тер үгмүдин тоод «йиртмҗ» гидг үг орҗ. Немәд келхд, «Эртни түрг келнә тольд» (Древнетюркский словарь) эн үг бас бәәнә. Терүнә утхнь моңһл, төвд, энткг хүвлврмүдлә иҗл: «мир, вселенная» гиҗ темдгләтә. Ода «йиртмҗ» — «мир, вселенная» болхла, «природа», «окружающий мир» гих үгмүдиг юн гиҗ келхви? Тер үг моңһл келнәс авч болна: «бәәһл» гисн — «природа», «окружающий мир». Гихд, мана ах-дү Шиңҗәңгин өөрд «природа» гих үгиг «бәәһл» гидгәр дуудна.
Дасад, сурад авсн юмиг шинәс хүврүләд дасхнь берк-күчр юмн. Терүг би сән медҗ бәәнәв. Хальмг келән алдад йовҗах хальмгуд неглхн үгин төлә иигәд зовх юн керг гих әмтн чигн олдх. Теднд урдаснь гетҗәһәд угтад, хәрү келх үгм иим: Герин сүүрд му хумха мод тәвхлә, босхсн гер удан зогсҗ чадшго. Бас делгүрт орҗ хувц хәәхләрн, бидн шуурха му хувц авх дурн уга. Тер мет келнд дуту-дундур үгмүд бәәхлә, келн удан бәәдг биш, мартгдад йовх. Үгмүд — келнә сүүр, үгмүд — келнә «хувцн». Үгмүдин сүүр бат болхла, келн күчтә, үгмүдин «хувц» ке-сән болхла, келн әмд. Тиим учрар үгмүдиг зөв утх-чинрәр кергләд йовхла, хальмг келндән сән иргч күсч йовх мет!
Корнин ГЕННДАИЙ
