КЕЛН УГАД ТӨР-УЛС УГА

Улс гисн юмб? Нег келтә, сойлта, шаҗта күмн-әмтиг улс гиҗ нерәддг. Иим улс келн, сойл, шаҗн һурван хадһлн, ни-негн болад, эврә төрән тогтаһад, нүднә харанас үлү хамһалҗ, өмәрән йовҗ чадна. Тиим улс хөөтктә, билрҗ одх хүв-заян уга болдг юмн.

Ода санад бәәхнь, ю кеһәд, бидн цуһар бийән хальмг гиҗ болһҗанавидн? Хальмг би бииләд? Ду дуулад? Бурхндан зальврад? Хальмгар келәд? Йосн-заңшлан кеһәд? Теегтән һарад? Ю кеһәд бийән мөн хальмг гиҗ дуудҗ чаднавидн? Төрскнч седклтә күмнәс эдү мет сурвриг би кесг дәкҗ сурлав. Тедн цуһар «хальмгар келәд, хальмг болҗанавидн» — гиҗ хәрү өглә. Тиигхлә, келн угад хальмг улс уга гиҗ келхлә, зөвтә болх. Тегәд, эврә келән сергәҗ, олна дунд тархаҗ, олыг эврәһәрн келүлдгнь — йоста хальмг күн.

Келн угад улс уга. Эврә келән һәәлҗ оркхла, тер келәр келҗ бәәсн күмн-әмтн өвкнрин өв-сойлан, тоолш уга зөөрән чигн алдна. Тиим болв чигн, тер әмтн үндсни хәмәргдлән алдхш, яһад гихлә, оңдан онц үндсни темдгүд бәәнәл. Үндсни хувцн, үндсни бииллһ, үндсни көгҗм болн нань чигн үндсни темдгүд үлдәд, келән алдсн улст теднә онцлгиг медүлдг. Зуг, келән алдсн күмн-әмтн кезәңк дуудын утх-чинриг медлго, йосн-заңшлыг дураҗ кехәс, нәрн чинринь алдҗ, йиртмҗ үзх үзлиг медх ухаһан алдна. Йиртмҗ үзх үзл – үндсни сойлын хамгин һол чинр болна. Сойлыг ухан гиҗ келҗ болна. Күмни бийд ухан келн хойр залһлдата юмн. Тиимәс эврә сойлан нәрн кевәр меддгнь — йоста хальмг күүнә хойрдгч һол керг болҗана.

Ода мана цагт күн болһн дурарн чигн, дурлго чигн, оңдан кел шүүҗ авдг. Эн шүүлһн болхла, олн күчн-зүүлсәс шалтална. Төршлин күчн-зүүлс, күн-әмни зүүһин күчн-зүүлс, эдшлин күчн-зүүлс, ниигмин күчн-зүүлс – эннь күчн-зүүлс болна. Иим күчн-зүүлс бәәв чигн, төрскн келтә күмн-әмтн бәәнә. Эн күмн-әмтн төрскн келндән иткнә. Төрскн келндән иткх гисн — өвкнринән шаҗнд иткх юмн. Мана өвкнр олн зовлң үзв чигн, бурхндан шүтҗ, үрдән өскҗ, теднд шаҗна аһу ик чинринь бәрүлҗ, мадниг күүнә шаҗнд орулн, эврә йос һәәлҗ оркад, талдан келн-улст шиңгәсн уга. Бурхна ном цуг манна амн-зокъялмудт бәәдмн. «Җаңһр» дуулврт, туульст, тәәлвртә туульст, үлгүрмүдт чигн бурхна номин тускар келгддмн. Хальмг келн – бурхна ном тәәлдг тавн келнд ордмн. Тер тавн келнәс бишңк келн бурхна ном тәәлврлх арһ уга болдмн. Бурхна шаҗиг манна хальмгудын зүркн гиҗ келҗ болна. Тегәд, келн, ухан, зүркн һурвн залһлдсн мет келн, сойл, шаҗн һурван залһлдулх йоставидн. Шаҗан бат бәрдгнь — йоста хальмг күүнә һурвдгч һол темдг болна.

Эн һурван өргҗүләд, залһлдулад, улс болһн төрән тогтана. Мана өвкнр мөн иим кевәр эврә Хаата Улсан бүрдәсмн. Ода бидн Хальмг Таңһч болад бәәнәвидн. Эн мана хальмгин һол төр болдмн. Өмн келсәр, келн, сойл, шаҗн һурвнас төр тогтна. Тегәд, төрскн бурхна номин билгт түшәд, төрскн сойлта ухаһарн ухалад, төрскн келәрн келәд, Хальмг Таңһч болад өмәрән йовҗ чаднавидн.

Хальмг келн өргҗлтин төвин 

закрлын үүл дааҗах

Төр-Батын Очр

Толь

Үндсни хәмәргдл — национальная принадлежность

Йиртмҗ үзх үзл — мировоззрение 

Күчн-зүүл — фактор

Шалталх – зависеть

Төршл – политика

Күн-әмни зү – демография, население

Эдшл — экономика

Ниигм — социальный