МЕДРЛ

«Орчлң нарар гегәрдг, күн эрдм-медрләр гегәрдг» гиҗ кезәңк хальмг үлгүр бәәнә. Урд тогтсн йосар мадн, хальмгуд, «медрл» гидг үгиг «знание» гидг чинрәр керглҗ бәәнәвидн. Элстд «медрл» гидг нертә сурһулин төв бәәнә, «медрлән гүүдүлх», «медрл авх» гиҗ багшнр өдр болһн сурһульчнртан келнә. Зуг, йосндан «медрл» гидгнь ямаран утхта үгви?

«Медхд үг кел, мергнд гөрәс шах» гиҗ мини ээҗ келдг билә. Мана сайтын умшачнр медх гиҗ санад, олн төвд-тод бичгин ном-судр умшсарн, зәрмдән медхд берк юмиг бичҗ бәәнәв. Көгшдәс дасад авсн юмн урд цагин ухата номтнрин бичәд маднд герәслсн юмнас деер гиҗ бәәдг зәрм хальмгудын тоолврнь һундлта. Көгшн күүнә медсн юмн зун җилин зөөр биш, бас зәрмдән чикәрн соңссн юмн насна турш хүврәд, мартгдад, дутуһар чигн һарна. Бичсн юмн болхла, миңһн җилин турш хүвршго. Тиим учрас, хуучн дегтр умшад, энд бичсндм бичә уурлтн, бичә зовтн, би эрт цагин юм тана оюн-уханд байр өгхин төлә бичҗ бәәнәв. Ода мадн, хальмгуд, эврә келән үкләс аврх болсарн тиим бичкн юмнд оньган өгх юн керг гиҗ зәрмснь сурх. Зуг, мини санаһар тернь ик кергтә юмн. «Медрл» гисн үгд өөрхн ямаран үгмүд бәәнә гихлә, «медх», «медә», «медл» мет үгмүд мөн. Тегәд «мед» гих үгин уңгнь цуг умшачнрт тодрха үзгдҗәнә. Зуг, Хальмг-орс толь секәд, «медрл» гидг үгиг сәәнәр умшҗ хәләй!

Медрл – 1) знание, образование 2) сознание, мысль 3) чувство, ощущение – гиҗ бичәтә бәәнә. Хальмг келнд «знание, образование» — «ухан, эрдм, сурһуль» гиҗ келҗ болна. «Сознание, мысль» — «ухан, седкл, санан» гиҗ келҗ болна. Эн үгмүдт өөрхн эс гиҗ әдл хүвлвр үгмүд бәәнә. Зуг «чувство, ощущение» гидгт мана хальмг келнд талдан үг уга. Тегәд, «чувство, ощущение» гидг үг хальмг келнд бәәний? Эс гиҗ хальмгуд теегин зөргтә баатрмуд болсар «чувств» уга бәәсмн? Хуучн дегт-номиг хәләҗ авый!

1908 җид Тең һолын хальмгудын лам Борманҗин Мөңкә «Шаҗиг тодхн үүлдгч (тодрулгч) зул» гидг дегтр бичәд һарһҗ. Тенд бурхна номин нег зүүл «арвн хойр шүтн бәрлдхиг» тәәлхд иигәд бичҗ: «Түүнә шилтәнәр – медрл. Амулң-зовлң нүднд сумн туссн мет түргн». Терүг Мөңкә ламин шевнр мөн тер җилд орс келнд орчулхд иигәд орчулв: «Вследствие такого соприкосновения образуется медрель – ощущение впечатления; пример – пораженный стрелой в глаз». Үүнәс үзхд, «медрл» гидг үгиг тер цагт хальмгуд «ощущение, впечатление» гидг утх-чинрәр керглдг бәәҗ. Негхн бәрмт бәрмт биш гиҗ мана багшнрин сурһсиг санад, дәкәд бәрмтлҗ авый. Алдр богд-багш Зая-пандитын төвд келнәс манна келнд орчулсн «Билгин зүркн» гидг бурхна ном-судрт иим үг бәәнә: «Шарин көвүн! Тер метин төлә хоосн чинрт дүрсн уга, медрх уга, хуран медх уга…».

Орс келнд орчулсинь хәләхлә, тернь иим: «Шарипутра! Поэтому в пустотности нет формы, нет чувства, нет понятия…». Эн номд бас «медрл» гидг үг орсар «чувство» болҗ һарв. Йир келхд, эн судрт биш, талдан тод бичгин судрмудт чигн бас медрл гидг үг «чувство» гидг орчуллһта болна. Зуг, күндтә умшачнр, үүнд бас ханхм биш! Талдан бәрмт хәәҗ йовый! Мана келнлә нег төрлтә келнмүдин тольмудыг авад хәләхлә: Моңһл келнә тольд: «мэдрэл» — «нерв, нервная система, чувствительность, чувство, сознание, ощущение, осязание» гиҗ бәәнә. Буряд келнд бас «мэдрэл» — «нервы, чувства, ощущения». Эн медәг дүңцүләд хәләхлә, мадн, хальмгуд, эн үгин һол утх-чинр мартад, өөрхн уңгта үг «медә, медлһ, медл» метәр керглдг бәәнәвидн. Йосндан болхла, «медрл» үгин утх – «нерв, чувство, ощущение». Эн утхарнь энүг керглхлә, сән болх биз?

Корнин Геннадий