МИҢҺН УЛАН ТУҺЛ
Эрт-урд цагас авн мадн эркән татад, маань-тәрнән умшн тоолҗ йовдг авг-бәрцтә улсвидн. Зәрм күүнә эрк үйәс үйд улмҗлгдад ирҗ, әрүнәс әрүн юмн болад йовдг. Тәрнән умшсн эрк толһан орад күргҗ әдс авад, терүг цаһан альчурт ораҗ хадһлдг йоснь мана хальмгудын күндлл үзүлдг юмн.
Эркин тускар улан залата хальмгуд нег тәәлвртә тууль зокаҗ: «Миңһн улан туһл митр-митр гиҗ, Мини улан туһл котр-котр гиҗ». «Миңһн улан туһл» гиснь – әдлхн олн эркин товч (бусинки), «Мини улан туһл» – эркин бумб (большая главная бусина) болҗана. Бурхна шаҗ бәргч хальмг улс бидн зун нәәмн эркин товчта. Бумбнь болхла һурвн товчас бүтх йоста. Тер һурвн товчнь – Бурхна бий, келн, седклин белг-темдг (символ) болдг. Бас бумбд утцар кесн цацг зүүнә. Көгшдин келсәр, кезәнә хальмгуд тер цацгиг эврәннь өлгцин өңгтә утцар кедг бәәҗ. Тегәд, өлгцән эс медхлә, күн болһн нег төрлтә көгшн ээҗиг олҗ авад, түүнә эркин цацг хәләһәд медҗ чадна. Күүнә герт ода чигн кезәңк эрк бәәдгнь худл биш.
Бас зәрмдән зун нәәмн эркин товч хальмгуд салһна. Салһдгнь болхла, цаһан мөңгәр кесн товч, эс гиҗ кемҗәһәрн наадкас ик товч болна. Салһдг товчнь һурвн болдг, бумбта хамт тоолхла, дөрвн болх йоста. Онц бурхна тәрнь умшсн күн зәрмдән деерәснь тавдгчиг чигн эврә дурарн немнә. Онц тәрнь бәәтхә, салу һурвн товчин тускар келхлә, долан товч тоолад авчкад, нег салһна, бас хөрн негн товчин хөөн нег салһх товч зүүҗ, зун нәәмн товчин өрәлинь, тәвн дөрвн товчиг салһдг мөн. Эннь эрк татдг күүнә эврәннь умшдг тәрнәр медҗ болдг юмн. Зәрм хальмгуд аав-ээҗәсн үлдсн эрк уга болхла, терүг делгүрәс авна. Тиигсн әмтнд онцха кедн заавр бәәдг. Шин хулдҗ авсн эркән гелңгд авч одад, әмлүлх кергтә.
Эс әмлүлсн эрк умшсн тәрньд туста болв чигн, терүгәр ик буйн хурдг биш. Эрк эргүлн татхин өмн һар чирәһән уһаһад, аман зәәләд авх кергтә. Хальмг күн бузр һарарн эркән бәрдг биш, бузр амарн тәрнь умшдг биш. Кезәнә эркән эргүлхләрн, бузр барун һаран биш, цевр зүн һарар татдг бәәҗ. Ода болхла, кезәңк йосн мартгдад, хальмгуд зүн-барун йилһл угаһар татад суудг болв. Бас көгшдин темдглсәр улан залатнр эркәрн маань-тәрнән тоолхларн, бумбыг давдго. Умшх юман умшад бубмд күрхлә, терүг маңнадан һурв күргҗ әдс авад, эркән хәрү эргүләд, сүүлин товчас эклҗ хәрү татх кергтә. Зәрмдән манахс эркән татхларн, хаҗудан суусн таньдг әмтнә эрүл-мендинь сурад, күүндәд чигн бәәдг. Тиим тус уга йовдлас буйн биш, килнц хурна. Эркән эргүлхләрн, тәрнәс оңдан юм оньгтан авлго, товч болһнд нег тәрнь амарн эс гиҗ дотран давтад умшч суух кергтә. Амарн келсн тәрнь мана нүднд эс үзгддг төрл олад уга зүүлҗәх әмтә юмсин сүмсн, һазр-усна эзн, сәкүсд чигн соңсад авхла, байрлад заян-кишг күртәдг. Дотран давтад бәәхлә, тәрнән санҗ, бурхан санх кергтә. Терүг сансн күн цаглш уга буй хураҗ авна. Немәд келхд, кезәнә хальмг күн җирн наснас цааран нас утдулдган уурч, «нег цагин эргц бәәһәд авлав», — гиҗ болад, «деерәснь заясн насн буйна күчәр күртчәнә» — гиҗ, кесн көдлмшән көвүд-ачнртан даалһад, эврән бийнь үкх цаг өөрдҗ йовхиг санад, хөөт төрлдән белдәд, буйн хурах арһ өгдг номан умшҗ, мацг бәрҗ, тәрнән тоолад бәәдг бәәҗ. Ода өвкнрәсн эн үлгүр авад бәәхнь сән болх гиҗ санҗанав.
Эн һарцыг бурхна номин чинр цәәлһҗәх юмн болсар бузр һазрт хайх, деернь юм тәвх, ишкх, нульмх болн нань чигн му йорта юмнас хөрҗ бәәнә. Керг уга болхла, шатах эс гиҗ хурлд залх кергтә.
Сетән Дорҗ
