ОРЧЛҢГИН УТХ-ЧИНР
Мана келн ик байн келн. Зуг түүнә байльгиг медхин төлә мадн хуучна үлгүрин йосар «далад дусал немр» гишң бичкн-бичкн дусалар бийән байҗулҗ йовхла, адгтан дала мет өргн-байн болад бәәх юмн. Тегәд тана оюн-ухана далад, күндтә умшачнр, немр болһҗ, «орчлң» гидг үгин тәәлвр күртәх саната бәәнәв.
Өдгә цагин хальмг келнә «орчлң» гидг үгиг «вселенная, мир, бренный мир» гиҗ Хальмг-орс тольд тәәлҗ бәәнә. Тернь зөв тәәлвр болв чигн, хальмг үг орс үглә иҗл утхта, теңцәтә чигн биш. Келн болһн эврә өвәрцтә, эврә онцлгта болсиг эн үгин чинриг задлад үзҗ чадх бидн. Эклий, күндтә умшачнр!
«Орчлң» гидгнь бурхна шаҗна нер-томъяна (терминологин) негн мөн. Эңгин олна үгмүдин негн болх биш, һол үгмүдин тоод орҗ бәәнә. Мана бурхна шаҗн наадк улсин номас ик йилһәтә. Бурхна номар болхла, цуг әмтә-тоота юмн төрләс төрлд төөрәд йовдг. Эндр күн болад йовсн юмн маңһдур үкәд, кесн килнц-нүүлин күчәр хорха-өтн чигн болад төрх, мал-адусн чигн болх. Эндр мөлкчәсн өтн эс гиҗ моһа маңдур шовунд төрәд, күүнд төрәд чигн йовна. Тиим төрләс төрлд төөрәд йовдг әмтиг бурхна номд «йовгч» гиҗ нерәднә. Эн «йовгчнрин» үкәд-төрәд йовдг бәәриг «орчлң» гиҗ келнә. Хальмг Таңһчд тоомср иктә Кичгә Төлә багш «Үгин туск үг» гидг 1979 җилд һарсн дегтртән номт Б.Я. Владимирцовын бичсәр бәрмтлҗ, «орчлң» гидгиг «Иерусалим» гидг үгәс һарһад бәәв. Иерусалим балһснд олн келн-улс хурад бәәсиг мана өвкнр медәд авч, һазр-делкәһән келнә аю дахад, Иерусалимас «орчлң» күртл хүврсн үгәр нерлҗ гиҗ… Зуг, Кичгә Төлә багшас өмн, 1837 җилд моңһл судлач Осип Михайлович Коваевскийн Хазна ик сурһулин барин герәс һарсн «Буддийская космология» гидг дегтрт эн үгин талдан, мини сансар үннд өөрхн тәәлвриг бичҗ. «Орчлң гиснд (орчх, эргх гисн үгәс үүсч) әмтнә сүмсн-седкл төрләс төрлд эргәд бәәнә», – гисн үгинь ашглхла, эдү мет юмн һарч ирнә: «орчлң» – хуучн келнә «орчх» (эргх) гисн үүлдәгч үгәс үүсч. Ардк дахвр «лң» гидгнь – медрмҗин үүлдәгч (глаголы чувственного восприятия) тогтагч дахвр мөн. Үлгүрлхлә, «зовх – зовлң», «җирһх – җирһлң», «байсх – байсхлң» эдү мет тогтсн юмн.
Зуг юн учрар «вселенная, мир» гисн үг медрмҗин үүлдәгчин дахврар тогтснби гихлә, мини хәрү иим: цуг әмтә юмс төрләс төрлд зүүләд, төөрәд йовхла, төрәд һархларн зовна, насна турш гемтәд чигн зовна, көгшрәд чигн зовна, үкәд чигн зовна. Шин төрлд төрәд зовх, үкх күртл дәкәд зовх, иигәд төрләс төрлд орчад-эргәд зовад бәәсн юмиг «орчлң» нерлхәс нань яһҗ нерлхви? Эн үгин тәәлвр деер бас нег герч-бәрмт һарһҗ таднд медүлсв. «Орчлң» гидг үг бурхна номин үг болсар, ном-судр төвд келнәс орчулхд һарсн юмн. Төвд келнд «орчлң» гидгиг «корва» (төвд. ‘khor-ba) гиҗ келнә. «Кор» гиснь – «орчх», «эргх», «ва» гиснь – төвд келнә бәәлһнә нернә дахвр. Дүңцүләд хәләхлә, яһсн сәәхн кевәр мана орчулачнр эн төвд үгиг орчулсмби! Цуг утх-чинринь задлҗ, цуг нәрн зүүлинь нееҗ-секҗ орчулсн бәәнә!
Тегәд, ода ашинь һарһҗ авый! «Орчлң» гисн орс келнә «вселенная, мир» гисн үгин хальмг орчуллһ болв чигн, нәрн утх-чинрәрн ик йилһәтә. «Орчлң» гисн – «орчх» (эргх) гисн үгәс үүссәр, төрләс төрлд зүүләд, төөрәд, эргәд-орчад, хорха-меклә болад, хөн-чон чигн болад, ик зовлңгар зовад йовх әмтнә орн болҗана. Йир келнә аю дахад хүврсн Иерусалим гисн үг биш. Тиим учрар, күндтә мана мергн ухата умшачнр, орс келнә «мир» гих үгиг орчулхларн, «орчлң» гидг мана үгин йосн кезәңк утх-чинриг бичә марттн!
Корнин Геннадий
