СЕТРИН ТУС
Әмд күүнә наснд ямаран тодхр-зеткр эс һарна. Зәрм цагт гемтәд, зовад бәәхлә, мана улан залатнр кезәнә нег бод малыг зааҗ, сетр болһдг бәәҗ. Эн «сетр» гисн ямаран чинр-утхта үгв? «Сетрә малыг» яһдгви? Ода энүнә тускар тодрхаһар цәәлһҗ бичәд өгий!
Ик эртәс авн мана өвкнр өвчлҗ гемтәд, эмин күчәр гемәсн зәәлҗ һарх арһ уга болхла, хурлын гелӊгиг залад, адун-сүргәсн нег бод «сетрә малыг» һарһдг бәәҗ. Түүнд гелӊ күн удан цагт ном умшад, күүг цуг зоваҗах гемиг малд даалһҗ йовулдг бәәсн мөн. Байн хальмг күн нег мөрән сетрә кеҗ авдг, бәәхтәнь — үкр, угатянь — хөн, яманд цуг зовлӊган даалһдг. Ном умшад авсн цагт тер бод малын өвртнь өӊгтә кенчр бооһад авчкад, ямаран зуд-өлслт болв чигн алдго, хотын төлә сүмсинь һарһдго бәәҗ. Тер сетрә болсн мал хуучн кевәрн адун-сүргтән йовҗ йовна. Мөрн болхла ундго, үкр болхла саадго, хөн болхла ноосинь кирһәд авв чигн саах-алх арһ уга. Эн цагас авн тер мал эзнә цуг гемиг, цуг мууг дааҗ йовҗадг юмн болна.
Хөөннь тер мал эврә үкләрн үкәд одхла, махинь күн иддго. Эзнь күүшинь өвчләд авчкад, толһа-шииринь арснднь ораһад, һал тәәҗ, номан умшад зальврҗ, тер малын сүмсинь таралӊгин орнд йовулх кергтә болна. Зәрм һазрт болхла, үкәд одсн сетрә малыг күүнлә әдл цаһан ширдгт ораһад, кеер һарһад оршах кергтә. Эн көгшдин келсн үгиг шинҗлҗ санад бәәхлә, сетрә мал күүнлә әдл болдг бәәҗ. Хулхач чигн тиим малыг авдго, харӊһу сөөд хулхалчкад, сетрәһинь медәд, цеерлҗ һарһад көөчкдг санҗ. Кемр тер малын махарнь бийән теҗәхәр седхлә, дааҗ йовҗадг эзнәннь мунь хальдад, хулхач бийнь гемтәд, зовад бәәх гиҗ хальмгуд сандг бәәҗ.
Сүзг иктә хальмг әмтн сетрә мал һарһдг деерән бас чигн гемтәд одсн цагт әмнә дольг кедг бәәҗ. Тер әмнә дольгин хойр зүүл бәәдг: түрүӊкнь — хуучн бөөһин шүтлһин зүүл. Түүнд һуйр элдҗ, гемтә күүнд түркәд авчкад, тер һуйрар кү кеҗ, үсн-хумсинь нааҗ, өмссн хувцнаснь хувцинь кеһәд, кеер һарад, хаалһин бельчрт һазрт булдг бәәҗ. Хойрдгчнь — бурхна шаҗна йосар кедг сетрлһн. Түүнә тускар XIX сүүлчәр хальмгудыг шинҗлҗ йовсн Иродион Житецкий эврәннь дегтрт иигәд бичҗ: «Яндһа-Мацга сүзг иктә зәәсӊ Өргчкән Көгшн гидг күн җил болһн көвүһән Әәдрхнә базрт илгәһәд, әмд заһс хулдҗ авхулад, уснд тәвдг бәәҗ. 1885-ч җилд көвүнь Әәдрхнд одад, заһс авхин өмн нег орс күн шовудыг хулдҗасинь үзҗ, цуг шовудыг 20 арслӊгар авчкад сулдхсн деерән насна тооһарн заһс авч тәвсн болдг».
Бурхна номин йосар болхла, эннь әмтә юмна әм аврад, хурасн буярн бийдән нас немҗ авх сән авъясин негн. Эн йосиг мана өвкнр 1885-ч җилд кеҗ бәәсиг медх кергтә. Яһад гихлә зәрм мана хальмгуд сүүлин цагт иим әм аврх йосиг «шин ирсн төвдин йосн» гиҗ келәд, хө алад, әм һарһсар бийдән нас немәд авхар бәәцхәнә. Тернь ик буру. Хөөнә буласн әмн килнц болад, нас немх биш, наситн хасх юмн.
Энүг болхла ик һазр-орна хан нег угатя күүнәс бәәсн хувцинь булаһад авчкад, бас нег угатя күүнд өгәд, мини алвт улс цуһар хувцта бәәнә гиснлә әдл юмн. Тер төләд эврә гемәс зәәлхин төлә кезә чигн малын әмәр терүг Эрлг Номин хаанас бийдән эрүл-мендиг авхас хол йовцхатн!
Әм аврад тәвсн шовун-заһсн келн уга болв чигн, буйнта үүлитн медх ухан уга болв чигн, сулдад ирсн цагт байрлад, эврәһәрн чигн йөрәһәд бәәх. Тернь сетрләд һарһҗ әм аврсн юмсин йөрәләр ик буйн болад, эзнә әмн-наснд туста, хөөтк төрлд чигн сән хүв олад авх арһ болх юмн. Тиимин төлә, улан залатнр минь, хорха-мекләһәс авн шовун-заһсн күртл алх-аврх хойрн хоорнд аврхинь шүүҗ авад, сән седкләр әмд бийәрнь тәвәд йовцхатн. Энүг кеҗ дасхла, җирһлтн яһҗ хүврхиг эврән медәд авхит!
Сетән Дорҗ
