ТУГ ГИСНЬ ЮМБ?
Хальмг кел меддг күүнд «туг» гидг үгин тускар келх керг уга. Цуг хальмгуд иим үг эврә келнлә хамдан соңсч, медҗ, келҗ бәәдг. Зуг эн һурвхн үзгтә үгин утхнь, тууҗ-түүкнь, нууц чинрнь чигн эрт-урд цагин эклцтә болчкад, келндән хару улсин седклин байр болх юмн.
Өдгә цагт цуг бидн «туг» гих үг соңсхла, модн иш, иш деер олн зүсн бәәдлтә бумб (навершие), ишт торһсн бөс-кенчр девскр (полотнище), девскр деер өңгтә зург бәәсиг ухан-санандан сергәҗ йовнавидн. Зуг иим бәәдлтә тугмудыг цуг мадн Европин йос дураҗ авлавидн. Төв Азийин кезәңк нүүһәд йовдг баатрмудын хуучн тугмуд талдан бәәдлтә, өвәрцтә, белг-чинртә (символизм) юмс бәәҗ. Нүүдлч мадна туг ут җид иштә, деерән җидин үзүртә, үзүрин дор мөрнә дел-саңна, чинр иктә мөрнә сүл эс сарлгин сүл торһсн бәәдлтә бәәҗ. Нернь гидм болхла, түрг-моңһл келтнрин келнд әдлхн болдг.
«Туг» гидг үгин үүсл-һарлыг (происхождение) олн номтнр тал-талданар үзҗ бәәдг. Нертә моңһлч, Орс шинҗлх ухана академин академикч Сергей Андреевич Козин «туг» гидг үгиг хуучн цага моңһл келнә «туух» гидг үгәс һарһдг бәәҗ. Тер «туух» гисн үг болхла, деед Мөңк Теңгр җидин үзүрәр бууҗ ирдгиг медүлдг бәәсн мөн. Өдгә цагин хальмг келнд «туух» — «кеер идшлҗәсн малыг хураҗ, нег һазрт көөҗ күргх» гидг утх-чинрәр керглгдҗ бәәнә. Бас моңһл түрг хойриг шинҗлҗ йовсн академик Борис Яковлевич Владимирцов Сергей Ефимович Малов хойр «туг» гидг үгиг эрт цагин китд келнә «док» — «знамя, штандарт, стяг» гидг үгмүдәс һарһдг бәәҗ.
Манҗуг судлҗ йовсн нертә беларус номт Глафира Макарьевна Василевичин бичсәр, «туг» гидг үг алтан келнә бүлин (Алтайская языковая семья) ик эрт цагин «тут» — «туру» гидг үгәс һарч. «Тут» «туру» хойрнь – ик кезәнә цуг мадн нег келн-улс бәәхд, теңгр һазр хойриг ниилүлдг ик модна нерн бәәҗ. Тер модна орад олн теңгр-сүмсн чигн бәәһәд, һазр деер әмтн зальврад дуудхла, бууҗ ирдг санҗ. Модна уңгнь болхла, һазр дорк тамин әмтн-сүмснә орнд бәәһәд, теднә һазр дорас һарч ирдг арһ бәәҗ. Миниһәр болхла, түрг моңһл хойр кел нәрн кевәр шинҗлн судлхд, «туг» гидг үг эрт урд цагт «белг-темдг», «темдг», «шинҗ» гидг утх-чинртә үг бәәҗ.
Эн мини ухан-санана учрнь бас бәрмттә (аргумент) юмн. Эрт цагин түрг келнд «туг» гидг үг «тодхр, зедкр, даван, замг, темдг, делгүрин нерн» гисн тәәлвртә бәәҗ. Бас нег соньн темдглл XI зун җилд бәәсн Махмуд Кашгари нертә номтын «Диван лугат ат түрг» эс гиҗ хамльг келәр «Түрг келнә хураңһу» гидг нертә дегтрт бәәнә. Тенд сө һаза докья өгх кеңкргиг болад хаана залрсиг докъялх кеңкргиг бас «туг» гиҗ нерлнә. Түрг хаана тамһиг чигн «тугрг» гидг нерәр нерлнә. Бас чигн түрг хаана түшмл болх цол-зергтә әмтнә махла деерк алтн, мөңгәр кесн моһлцг товчсиг чигн «туг» гиҗ нерәддг. Йир эн кезәнәһәс үлдсн бичкн-бичкн медә хураҗ шинҗлхлә, «туг» гидгнь олн күүнәс нег цаһан яста күүг йилһәд өгх «белг-темдг» (признак), «докъя», «темдг» чигн мөн.
Тегәд мана өвкнр, зөргтә өөрд-моңһлчуд әрүн мөрнә дел-саңнаһин килһс җидин үзүрт хадад, мана отг-әәмгин сәкүсн теңгрәс бууҗ ирдг «туг-темдг» гиҗ нерәдәд, дән-деермин хаалһиг секхәр, урмд авхар, күч-чидл немхәр чигн зальврад тәкдг бәәҗ. Зәрм цагт отг-әәмгин сәкүсн догшн болхла, түүнднь мал һарһад, цусар цацл цацад мөргдг бәәсн мөн. Чинр иктә йовдлын өмн күүнә сүмс һарһҗ чигн туган тәкәд өргдг бәәсмн. Иим әәмшгтә керг-үүл ода эс учрдгнь сән юмн. Туг чигн мөрнә саңна-сүүлтә ик җид болдган уурад, һазр нутгин, олн бүрдәцсин онц темдг болад хүврсн болдг. Зуг «туг» гисн мана хальмг келнә үг ик кезәңк цагин түүкиг дотран бәрәд йовҗ, олмһа ухатад негдҗ секгдәд бәәх соньн нег үг.
Сетән Дорҗ
