ЧОНАС БИШҢКИНЬ УНДГ, ЧОЛУНАС БИШҢКИНЬ ИДДГ
Хальмг улс олн отг-әәмгүдәр хувагдна. Зәрм отг-әәмгүднь тооһарн цөн, зәрмнь болхла өнр-өргн юмн болад бәәнә. Тиим олн тоота, өргн нутгта әәмгүд дотр Чонс орна. Чонс гисн ут тууҗта улс мөн. Эдн Чиңгс хаана үйәс чигн урд бүрдснь тодрха. Чонсахн үүдснә туск домг иим:
Кезәнә сәнҗ. Моңһлчуд эк-толһа уга йовлдсн бәәҗ. Хан-нойн угад, закан-йосн уга болад, нег-негнәсн һазр бултулад, нег-негән дәәләд, алад бәәсмн. Тегәд нег дәкҗ нег әәмгиг дәәснь ирәд дәәлҗ. Тер әәмгин нег бергн хойр көвүтә болад, хойр көвүдән аврхин төләднь ик хәәсн көмрүләд, эднән хәәсн дор бултулҗ. Хорта дәәсн тер әәмг дотр цугинь алад оркҗ. Хәәсн дотр бултулсн хойр көвүн өлсәд, ууляд эклҗ. Тиигхләнь, өөр бәәсн ө-шуһуһас эм чон һарч ирәд, хойр көвү олҗ авад, эднән теҗәһәд өскч.
Кесг җил өңгрәд, тер һазрин аңһучнр аң аңнад йовҗатл чонмуд дунд өссн хойр көвү үздг болҗ. Тер көвүд өсәд, бөдүрәд, күмслә харһад, эднләһән негдәд, гер авад күмс дотр әмдрдг болҗ. Тегәд ахаснь Ик-Чонс һарч, дү көвүнь Баһ-Чонса өвк болҗ.
Эн соньрхлта домг болхла олн хүвлвртә бәәнә. Хәрн, һол учр-утхнь даңгин әдлхн – чонмудар өсксн хойр ах-дү чонсахна өвкнр болсмн.
Тууҗин халхас үзхлә, Чонсын тускар бас олн медән һарч ирдмн. Темүҗн-хан Җамуха-андлаһан дәәлсн цагт Җамуха найн чонс көвүдиг бәрәд, эдниг әмдәр хәәсн дотр чанулсмн. Үүнәс үзхлә, чонсахн тер цагт Чиңгс хан болх Темүҗниг демҗдг бәәснь медгднә.
Келхд, “Чиңгс хаана йозурнь – Деерк Теңгрәс заята төрсн Бөрт-Чон бәәҗ” гиһәд “Моңһлын Нууц Товчанд” темдглгдсн бәәнә. Тегәд чигн Чиңгс хаан уг-һарлһин туск домг болн Чонс үүдснә туск домг хоорндан холвата. Деернь немәд келхд, Рашид-ад-Дин гидг XIII зууна тууҗчин темдглсәр, Хайду-хаана дунд көвүн Чирхә-лиңхва бергән хааһад, Гендү-чина Улуг-чина гидг хойр көвү һарһҗ. Эдн хойрас Чонс һарсмн. Энүг оньгтан авхла, Чонс Чиңгс-хаана Борҗһн овг болн тәәчүдлә нег уг-һарлта болхнь лавта.
Чиңгс-хан нәәмн, керәдиг диилснә хөөннь Хорч-нойндан ик улс өгч. Түүн дотр Чонс чигн бәәсмн. Хорч-нойна улс Алта-Хаңһа уулд нүүдг бәәҗ. XIII зун җилд тиигәрән өөрд нүүһәд ирҗ. Тер цагт Чонс әәмг өөрд улст орсмн. Өөрднр Иҗл-һолд нүүҗ ирсн цагт Чонсыг Һалзу-Басу зәәсң толһалсн бәәҗ.
Өдгә цагин бәәдлиг үзхлә, чонсахн Хальмгин дөрвд дотр олн бәәдг мөн. Хамгин өнр-өргн болхла Манцин Кецин чонсахн – Баһ-Чонс, Ик-Чонс. Ик-Чонса әәмг долан арвадар хувагдна: сән авһнр, му авһнр, хасгуд, буудгшнр, яндгуд, адһуд, хаануд. Баһ-Чонст иим арвд орна: авһнр, гончкуд, келкәд, хадрхс, харнуд, хоҗһрмуд, шарнуд, шаҗнахн. Шорвин Кецин дөрвд дотр Шарнуд-Чонс гидг әәмг бәәнә. Эн әәмгин нәәмн арвнас һурвнь – Шарнуд, тавнь – Чонс. Тер тавн арвна нерднь иим: авһнр, эмгәчүд, җава-ламихн, ээҗихн, байһуд.
Эн һурвн әәмгәс нань Баһ-Дөрвдә нутгт бас чигн чонсахн бәәдмн. Дунд-Хурла әәмгин арвн зурһан арвнд бергәс-чонс, му-чонс гидг хойр арвн орна. Меддг күмсин келсәр, бергәс-чонс гисн Ик-Чонсас Дунд-Хурлын сүм тосххар ирсн Бергәс гидг күүнәс һарсмн, му-чонс болхла Баһ-Чонсас һарсмн.
Ик-Дөрвд нутгт чигн чонсахн бәәдг. Дөрвдә нойдуд өвкнрин үлдәсн улсан хувахдан, Чонса әәмгүд Ик-Дөрвд, Баһ-Дөрвд улст чигн орсмн. Түүнәс нань бузав дотр чигн чонсахн бәәдг мөн. Эдн Тең һолд нүүҗ одад, тендән Чонса (станица Чунусовская) болн Бембдәхнә (станица Власовская) хойр әәмгиг тогтҗ.
МАНҖИН Санл
