ЭЦК-ЭКӘН КҮНДЛХ ЙОСН
Мана хальмгуд ик кезәнәһәс нааран эцк-экән ик гидгәр күндлдг йоста бәәҗ. Эврәннь күүкдән төрүлҗ өскәд, асрад-сурһад, кү кеҗ авдг эцк-эк хойр бурхнла әдл болдг санҗ. Ода эн йосн билрҗ мартгдад, зәрм баһ наста хальмгудар һәәлгдсн болв чигн, энүг эрк биш санулх кергтә гиҗ санҗанав.
Эцк-эк хойр эврә күүкдин төлә бий-седклән, күч-чидлән зөрүлҗ йовдгин учрар күүкднь тедниг икәр күндлдг бәәсн санҗ. Мана хальмг келнд теднә тускар иим нег цецн үг бәәнә: «Экин ач хәрүлхәр седхлә, альхндан мах чанв чигн, хәрүлҗ чадшгоч». Эк күн күүкдән арвн сардан гесндән тееһәд, һарснаннь хөөн алтн шар уурган көкүләд, кир нуһудынь арчад уһаҗ, өскәд-асрад, шуурха-буурх хувцинь уйҗ, хотынь кеһәд уулһсн төлә буйн иктә болдг. Йир эцк күн әдлхн ― гер-бүлән өшәтн-дәәснәс харсад, мөңг олҗ өрк-бүлән тедкәд, хүрм кеҗ көвүд-күүкдән кү кеһәд, күч-чидлән әрвлл угаһар заясн насан чиләдг. Тер төләд Бурхна номд: «күн эцк-экән ора деер залҗ хәәрлх йоста» гиҗ бичәтә бәәсн деер, теднә ачиг хәрүлхнь әвр күчр-күнд юмн.
Наһарҗуна номин багшин «Хаанд илгәсн бичг» гидг номин судрт иим нег шүлг эцк-экин ачиг медүлнә:
«Эцк-экән толһан орадан тәксдиг
Эсрн теңгр, Багш селт гидг.
Эн наснд ирү алдрнь делгрҗ,
Эцс хөөтндән өндр йозуриг олх».
Мана өвкнрин эк болх күүг ик күндлсиг Җон Белл гидг нертә шотланд эмчин хаалһин темдглл сәәнәр цәәлһх. Җон Белл 18-гч зун җилд Орсин нутгар йовад, мана хальмг Аюка хаанла харһҗ, түүнә тускар иим юм темдгләд бичв: Аюка хан олн мөртә әмт дахулҗ хаалһар йовҗ йовхлань, саата эгл күүкд күн хаҗуднь зогсад, хан давад йовхиг күләв. Генткн хан мөрән зогсаҗ, тер күүкд күүнд: хаалһ һатлад һартн гиһәд, мөрнәсн буув. Ик өврсн Белл хаанас: та юңгад эн эгл күүкд-күүг өмнәсн һарһвт? Тана йосар күүкд күн залу күүнә өмнәс һарад йовдг биш ла ― гиҗ сурхлань, Хан хәрүлв: йирин күүкд-күн хаалһ керчҗ йовдг биш. Эннь саата күүкд-күн. Геснднь бурхна хутг олх көвүн бәәхлә, хаалһинь керчәд йовсн нанд ик килнц болх! Тегәд би саата күүкд-күүг өмнән йовулҗ, хөөннь эврән йовад бәәнәв, гив.
Хармин маңһд-иштгиг әәлһҗ бәәсн Аюка хан саата күүкд-күүг өөлүлхәс әәхлә, мадн, ода һазр деер бәәсн хальмгуд, тер зөргтә баатрмудын җичнр болад, түүнәс үлгүр авч, әдл кевәр күндлҗ йовх зөвтәвидн. Өөрд-хальмгудын хуучн йосар эцк-экин ачиг хәрүлхәр седхлә, иим үлгүрәр дамҗулҗ келдг. Эн хойр күүнә ачиг кезә чигн бүрн-бүтнәр хәрүлх арһ уга болв чигн, күн зүн ээм деерән эцкән, барун ээм деерән экән дамнҗ суулһад, Сүмр уул өөд давшҗ, бүк бийнь цусар будгтл ээмдән дәәр һарһвчн, яснд күртл зовҗ, аав-ээҗән үүрәд, Сүмр уулын орад миңһн түм дәкҗ һарв чигн, ач-тусынь хәрүлҗ чадшго.
Күн хот-унд хойриг ховр цагт идх-уухиг олҗ авад, ээҗ-аавдан бәәсән зөөҗ өгв чигн, эцк-экин ачиг бүрн күцәҗ хәрүлшго. Тадн цуһар эцк-экән әмд-менд бәәтхә гиҗ, өдр-сө уга зальврад чигн, теднә ик ачиг хәрүлхд һалд орхас цухрлго, яс хуһлҗ чөмгән һарһхас әәлго бәәҗ, эн үүлдвриг миңһн то давтсн чигн, эцк-экин ачиг баһар чигн хәрүлҗ чадх арһ уга. Зуг, зурһан зүүл арһар нег бичкн кесгинь хәрүләд өгч болҗана:
- Эцк-экин ачиг хәрүлхәр седхлә, бурхна әәлдсн эцк-экин ачиг хәрүлх номиг олн бичәд, олн күүнәр бичүләд ном болһҗ бүтә.
- Эцк-экин ачиг хәрүлхин төлә эн номиг үрглҗ умшад, зальврад бә.
- Цуг үүлдсн нүүлән намнчлҗ, буйна зам-хаалһар йовҗ бә.
- Багш Һурвн Эрдньд үнн седкләс мөргҗ, шүтҗ йов.
- Эрк биш йосиг сәкҗ, килнцтә үүл бүкнәс цеерлҗ бә.
- Буйна үүлдх мергн арһиг делгрүлҗ, олн әмтнд эврә бийәр үлгүр болһҗ буйна үндсиг тәрҗ йов, ― гиҗ Эцк-экин ач хәрүлх судрт бичәтә йовна.
ЦЕДӘН Санҗ
