ХОТН-ХАЛЬМГ ГИСН КЕМБ? (1-гч әңг)

Өөрд угта күмс альк һазрт бәәршлдг юмб гихлә, күн болһнд мана Хальмг Таңһч болн хол һазрин Шинҗән шуд сангдна. Зәрмснь Моңһл орн-нутгин барун захиг чигн санхмн. Зуг Киргизь орн-нутгин өөрдиг санхнь ховр. Нурһлҗ энүнә тускар тас медхш. Эдн Иссык-Куль гидг нуурас хол биш бәәршлнә. Тер һазрт яһҗ күрәд ирсмб, тендән яһҗ әмдрсмб бас ик соньрхлта сурврмуд болдмн.

Тууҗ шинҗлдг номтнрин темлдглсәр, Киргизин хальмгуд XIX зун җил күртл Шинҗәнд нүүдг бәәсмн. 1862-1869 җилмүдт Шинҗәнд дунган улсин бослт болсмн. Дунганмуд Цинь гүрнд (гүрн — империя) эсргүцҗ маньчжур-китдин церглә дәәлдҗ эклхд, өөрдин зәрм отг-әәмгүд гер-бараһан хураһад, барун үзгиг темцәд, Дунд Азин һазрт ирҗ Әрәсән ханьд орцхала. Тер цагас авн зун җирн җилин туршт буруд (кыргыз) улс дунд бәәцхәнә.

Киргизин хальмгудыг бурудмуд «сарт-калмак» (сарт-хальмг) гиҗ келнә. Мадн чигн тедниг иим нерәрнь меднәвидн. Сарт-хальмгуд болхла бийән хар-хальмг эс гиҗ хотн-хальмг гиһәд келдмн. Өдгә цагт эднә ик зунь буруд нертә йовхцана, хальмг нертәнь маш ховр харһна. Өвкнрин келән меддг әмтн чигн тедн дунд бас йир цөөкн. Зәрмснь паспортдан чигн «кыргыз» гиһәд бичгдсн болад йовна. Тиим болв чигн өөрд-хальмг болдган мартхш.

Зәрм әмтнә келсәр хотн-хальмгуд өөлдүд (зүнһар) болна, зәрмснь эдниг хошуд гиҗ тоолна. Олн нутгин өөрднрин әәмгүдәс бүрдсн улс чигн болхнь маһд уга. Хотн-хальмгуд дотран олн ясарн хувагдна. Нерднь болхла иим: Байн-Бах, Хар-Баатр, Шоңхр, Солт, Җедигер, Моңкуш, Худан (Ходон), Керем, Сарыпалды (Сарыбалды), Каракөз, Куйкун уулу (Кюйукюйунун), Орбендик (Орвондик), Җирн-Өрк, Чаһан, Моол-Мамед (Моңһл-Мамед), Жыл-Мамед, Чимд, Бееҗн-Шарв, Черг, Монголдор, Тавн-Талх, Тавн-Хар. Ясна нердүдинь авад үзхлә, тедн дунд түрг һарлта күмс олн, зуг моңһл һарлтань чигн бәәдмн.

Җишәлҗ бичхлә, Байн-Бах гисн тохмта улс Бах гидг нертә узбек хулдачин үрн-саднь. Кезәнә нег узбек һазрас одак байн күн ирәд, өөрднр дунд бүүрләд, гер авад үлдҗ. Хар-Баатр гидг овгин (овг — род) домг басл соньн. Көвүд уга нег байн буруд өнчн хальмгиг көвүчлҗ авад өскч. Нег өдр эн көвүн зарц болсн хальмг күүкн уста суулһ зөөҗ йовсиг үзәд, суулһинь цокч көлврүләд инәв. Тиигхд күүкн терүнд «Нанла нег цуста күмн болад, яһад наад бәрҗәнч?» гихлә, тер көвүн алң болҗ. Көгшдүдәс сурад, өөрд болдган медҗ авад, көвүчлҗ авсн эцкиннь аду көөҗ авад, зарц күүк дахулад, уулд зулҗ одла. Тегәд, Хар-Баатр гидг нер авад, эргндк һазрар нүүдг өөрднриг цуглулад, эднлә хамдан бурудт заргдад йовдг өөрднриг сулдхад, Хар-Баатр гидг овг бүрдәҗ. Байн-Бах, Хар-Баатр хойр — хотн-хальмгин хамгин ик хойр овг болна. Моңһл-Мамед, Бееҗн-Шарв болхла китдәс ирсн лал шаҗнд шүтдг өөрднрин үрн-садн.

Тиим домгудас нань хотн-хальмгин көгшдүд олн ду, кезәңк би чигн меднә. 1929-ч җилд орс номт А.Бурдуков теднд одад, Бакха Сарпеков гидг күүнәс Җаңһр дуулврин нег бөлгиг бичәд авсмн.

Хотн-хальмгудын ик зунь Иссык-Кулин муҗин Аксуйск района дөрвн селәнд бәәршлцхәнә: Чельпек, Таш-Кыя, Бөрү-Баш, Бурма-Суу. Өөрнь бәәдг Каракол гидг балһснд бас олн хальмг бәәнә. 1869-ч җилмүдт орсмуд Каракол тосхч эклхд, бәәрн хальмгуд эднд мод зөөҗ күргәд чигн, мах, үс өгәд чигн туслдг бәәсмн. Чельпек гидг Целвг гисн утхта үг. Эндк хальмгуд тандырт целвг боорцг шарна. Энүг буруд улс дунд «хальмг өдмг» гиҗ келдмн.

Хотн-хальмгин нутгт хальмг нертә һазр олн: Хар-һол, Җирһлң-һол, Хан-Теңгр, Дархн, Тамһ болн нань чигн.

Бас Черик, Кереге-Таш, Сарыкамыш һурвн селәдт чигн бас хальмгуд бәәдмн. Номтнрин темдглсәр, эдн XIX зун җилмүдин чилгчәр негт келән меддго болад, бийән буруд гиҗ тоолдг бәәҗ. Тиим болв чигн наадк бурудмуд эдниг ода күртл буруд гиҗ тоолхш

МАНҖИН Санл

Зургт: Бөрү-Баш селәнә хальмг, 1928-гч җил