«ЙӨРӘЛ УМШУЛХ» ЙОСНА ТУСКАР
Әмд күн ямаран арһ-чидлтә бәәв чигн, цаг ирхлә, күчн-чидлнь буурад, арһнь тасрад, кезә нег цагт өңгрҗ оддг. Арднь үлдсн күүкд-көвүднь, ачнр-зеенрнь болхла, хурлд одад, гелңгүдәс «йөрәл» умшулхиг сурна. Зуг мадн цуһар «йөрәл» гидг үгиг «благопожелание» гисн утх-чинрәр медҗ бәәнәвидн. Үкч одсн күүнд ямаран йөрәл авхулдгви?
Бурхна номиг дахад йовҗах хальмгуд бидн өңгрҗ одсн күүнә ардас дөчн йисн хонг болтлнь эрк биш ном умшулх кергтә бәәнәвидн. Тер умшх номиг мадн «йөрәл умшулх», «йөрәл авхулх» эс гиҗ «буй кех» гидг үгмүдәр нерәднәвидн. Санад бәәхлә, йөрәл гидгиг әмд күүнд келх кергтә, өңгрҗ одсн күүнд тернь керг уга. Бас «буй кех» гидг үг өдгә цагин хальмгудт медгдх үг биш. Тиигхлә, иим нерәр нерлсн йосиг болн нерәддг учриг тәәлҗ өгх кергтә.
«Йөрәл авхулх» болн «йөрәл умшулх» гидг хойр үг дими кергәр һарсн юмн биш. Эннь мана өвкнрин бурхна номиг сәәнәр медәд һарһсн үгмүдин тоод орулх кергтә. Ик эртәс авн мана хальмгуд цуһар бурхна номта болад, күүнә сүмсн нег үкәд уга болҗ оддгт иткх биш бидн. Үкснә хөөн күүнә сүмсн күүш-күүрәснь һарч, хүвләд оддг. Эндр күн болад йовҗасн юмн сәәһән хәәҗ одхла, күүнд, малд, хорха-мекләд, тамин әмтнд, өлн йовдг биридт чигн хүврәд, үксн әмтә юмн күүнд чигн хүврҗ ирдгт бат итклтә бәәнәвидн.
Тиигхлә, хальмг күн өңгрҗ одсн күүнә ардас икәр зовдг уга, йир ном умшулҗ, сән төрлд орулхин төлә шамдҗ зүткдг. Түүнд мана көгшд «Сән орнд төртхә, Сарул хаалһар йовтха!» гиҗ келәд, өңгрҗ одсн күүг йөрәнә. Зуг, эн үг мана келҗәсн йөрәл биш. Йосндан, мана бичҗәсн «Йөрәл» гидг үг ном-судрмудын нег хураңһу болна. Тенд «Тавн йөрәл» болн «Нәәмн йөрәл» гидг хураңһу бәәдг. Эн номин йөрәлин негнь ― өңгрҗ одсн әмтнд зөрүләд нерәдҗ умшна, тер йөрәл-судрин нернь «Сән йовдлын йөрәлин хан».
Ик кезәнә эн ном-судриг эндкгин келнәс төвд келнд цецн ухата гелңгүд орчулад, кесг зун җилин туршарт үксн әмтнә сүмсн сән төрл олх болтха гиҗ умшдг бәәҗ. Хөөннь, мана өвкнр Төвдин орнас бурхна номиг авсн цагт, Зая-панидт эн судриг өөрдин келнд орчулад, тод бичгәр бичәд авч. Түүнәс авн мана өөрд-хальмгин гелңгүд өңгрҗ одсн улстан эн номиг эврә келәр умшҗ бәәв. Эн сән төрл олх йөрәлиг умшсна күчәр өңгрсн күүнә сүмсн бурхна таралңд эс гиҗ сән орнд төрдг гиҗ бурхна номд келгднә.
Тиимин төлә хальмг көгшдин келдг «йөрәл авхулх» эс гиҗ «йөрәл умшулх» гисн үг өңгрсн күүнд «Сән йовдлын йөрәлин хан» нертә номиг гелңгәр умшулад, буйиг авхулҗ күргх гисн утх-чинртә болҗана. Тиигхлә, хальмг күн өңгрсн төрл-садндан «йөрәл умшулх» гисн үгәс сеҗәд әәх керг уга, эннь буйнта керг-үүл мөн. Әмд күүнд йөрәл келхлә, кишг дурдҗах темдг, үксн күүнд йөрәл авхулхла, умшсн номин күчәр сән төрл олх гисн темдгтә юмн болна. Юн болв чигн, байрин цагт келдг йөрәл болад үксиг сән орнд күргхин төлә умшсн йөрәл буйнта үүл. Эн үгмүдин утх-чинринь цәәлһәд авч, ода һурвдгч үгиг цәәһәд өгх кергтә.
«Буй кех» гидг үг «йөрәл авхулх» гиснлә утх-чинрәрн иҗл болв чигн, нег бичкн йилһәтә. Күн болһн наснаннь туршарт буйн килнц хойриг кеҗ йовдг. Тернь тер күүнәр мартгдв чигн, Эрлг номин хаана дегтрт темдглгдҗ бәәдг. Хөөннь, цаг ирәд, күн эрлгт авлгдхла, буйн килнцинь зарһд орулҗ, Эрлг номин хан шинҗлҗ авна. Килнцнь ик болхла, му заятна орнд тусад, буйнь үлү болхла, сән орнд төрәд одх юмн. Әмд күн тер хойрас юнь үлү болх гидгиг медх арһ уга. Тиимин төлә сәәһән хәәҗ одсн күүнә ард элгн-саднь хурл-сүмд одад, гелңгәр ном умшулад, буйинь немх кергтә болна. Тернь йир үкәд одсн күүнә ормд, түүнә нерн деерәснь «буйнта үүл кеҗ, Эрлгин зарһд буйнь ик болтха!» гисн утх-чинртә юмн.
Хальмг күн орс күүнә йоснас талдан йос бәрәд йовсн учрар «йөрәл умшулх» болн «буй кех» хойрас әәдг уга. Әмд күүнд чигн тиим йос күцәҗ авхла, му йор биш. Мини медсәр, хамгин сүүлин цагт үлдсн хальмг гелңгүд догзмахна Уланкин Санҗ Натра Зодв хойр әмд деерән бийдән буй кеһәд, йөрәл умшулад авцхаҗ. Бас көгшдин келсәр Баһ Чонса Мааня багш 1942 җилд зурхаһан секәд хәләчкәд, хальмгудыг күчәр нүүлһх гиҗ медәд, әмд деерән бийдән цуг кергтә номан умшулад авсн бәәҗ.
Ода цуг тадн, күндтә умшачнр, ик кезәнә мана келнд тогтад ирсн эн һурвн үгиг медәд авч, чинринь чигн бийдән мини бичсиг умшад цәәлһҗ, хальмг нерән алдлго, нүүрән барлго, өвкнрин номин йосан мартл уга йовад йовцхатн. Мадн, хальмгуд, бурхна номта болад, ода күртл әмд менд, хам-хоша бәәсн әмтнә заагт шиңгрҗ одлго, хальмг нерән һарһҗ, алдршулҗ бәәнәвидн. Эннь мана өвкнрин заяҗ үлдәсн зөөрән кезә чигн оркад, һәәләд йовх керг уга! «Йөрәл авхулх», «Йөрәл умшулх», «Буй кех» гидг һурвн үгән чигн, йосан чигн сән гидгәр медәд, эс медсн әмтнд цәәлһәд, медүләд бәәхлә, эн сәәхн йосн хүврлго хөөт үйнрт күртх.
СЕТӘН Дорҗ
