КЕРӘДИН ТУСКАР

Чиңгс хаана цагт керәд улсиг Ваң-хан гидг хан закрдг бәәсмн. Җиңкн нернь – Тоһрул (Тоорьл, Тоһрьл). Ваң болхла цолнь. Нег дәкҗ Темүҗн (Чиңгс хан) Тоһрул хойр китд эзн хаана зәрлгәр татармудыг дәврҗ. Түүнәс көлтә Темүҗнд чаутхури, Тоһрулд ваң гидг цол өггдсмн. Тер цагас авн керәдин закрач бийән Ваң-хан гидг болсмн. Наадк улс чигн терүг иигҗ нерәдәд эклв.

Темүҗн моңһл улсиг хураһад эклхд Ваң-хан түүнд ик тус күргдг бәәсмн. Учрнь – Темүҗнә эцкнь Ишкә-баатр (Есугай-багатур) Ваң-хаана анд. Зуг дарунь Темүҗн Ваң-хан хойрин холван эвдрәд, тедн хоорндан дәәллдәд эклсмн. Эцстнь Темүҗн диилҗ, керәдүдиг эврә улстан орулв. Зәрм керәдүд Чиңгс хаанас зулад, талдан нутгудар тарсмн. Чиңгс хаана медлд үлдснь наадк моңһл келтнр дунд шиңгрв.

Немәд келхд, Ваң-хаана керәд дотр эврә кешг (гвардия) бәәсмн. Моңһлын Нууц Товчанас үзхлә, эн кешгиг Торһуд-кешг гиҗ дуудна. Эзн Чиңгс хан Ик Моңһл Улсиг бәәһүләд, эврә Торһуд-кешгиг бүрдәв. Түүн дотр керәд баатрмуд олар орснь маһд уга.

Ик Моңһл Улс эвдрснә хөөннь Торһуд-кешг бутрсн уга. Өрк-бүлмүдән дахулад, нег-негнәсн салл уга бәәҗ, Чиңгс хаана кешгин баатрмуд торһуд нутг болв. Ваң-хаана үрн-саднь терүг закрдг болсмн.

1420-ч җилмүдт Ваң-хаана тохмин үлдл Амһулң нойн торһудан дахулад, өөрдин Тоһн-тәәшин нутгт нүүҗ ирсмн. Тер цагас авн торһудчуд, тер тоод керәд чигн, өөрд улст ордг.

Хальмг хаадуд цуһар керәд яста бәәсмн. Эднә алдр өвкнь – Ваң-хан. Хальмгин керәд улс нурһлҗ торһуд дотр бәәршлнә. Зәрмнь бузав дотр чигн бәәдмн. Дөрвд дотр бәәдг керәдүд маш ховр. Керәдәхн бийән юн гиҗ келдмб гихлә, зәрмнь хуучн нерәрн йовна, зәрмнь шин нер зүүһәд йовдм (тиим болв чигн керәд болдган мартхш). Җишә авад келхлә, Әәдрхнә муҗд керәдәхн олар харһна: гелңгәхн, генднәхн, баатрахн, хахчн, шоңхра керәд, һалуна керәд, нуһсна керәд, моһа-керәд, ик-керәд, баһ-керәд болн нань чигн.

МАНҖИН Санл