МАЦГИН ӨДРТ ХАЛЬМГ КҮН ЯҺДВ?
Кезәнә хальмг көгшд сар болһн һурв дәкҗ хурад, мацгин өдрлә номан умшҗ, бурхдтан зальврҗ, бузр хотас цеерлдг бәәҗ. Хөөннь, улан йосн ирәд, цуг эн сәәхн йосиг уга кеһәд, номин төлә хальмгудын хурхиг хөрв. Тер бийнь хальмг көгшд нууц кевәр мацган бәрҗ, зальврад бәәсн бәәҗ. Улана йоснас үлү күчр юмн бәәсиг тиигхд кен медлә?
«Цагин эркәс давдг арһ уга», ― гиҗ мини нег таньдг хальмг өвгн келдг билә. «Мадн, хальмгуд, орсмудын йоснд авлгдад, теднә келәр хоорндан күүндҗ, теднә байриг мана байрас үлү кеҗ байрлад бәәнәвидн. Мацг гидгиг ода деерән бәрдгнь цуг мана Таңһчар хөрн күүнәс үлү уга кевтә»… Эн нәәмн җил өмн сәәһән хәәсн көгшн өвгнә келсн үгиг тер цагт медх ухан уга биләв, ода болхла, тернь ил болҗ һарад ирв. Йосндан эн сәәхн йосн тарад, мартгдад хуурчана. Хальмг күн ода «өдр болһн мах идлго яһҗ бәәхв» гиҗ хәәкрәд бәәдг. Тиим үгин хәрүднь: «мана өвкнр кесг зун җил тиигәд бәәдг бәәҗ, тадн өвкнрәсн юуһарн деер болҗахмт?», ― гих дурн күрнә.
Мацг өдр гидгнь сар болһна нәәмн, арвн тавн, хөрн йисн өдр. Тер цагт сар урһад, дүүрәд, буурч оддг. Эн өдрмүдт цуг кесн нүл-килнц олн дәкҗ урһад ирнә. Йир эн мацгин өдрмүдиг орсин литәр биш, мана хальмгин сарин литәр хәләх кергтә. Тер өдрмүдиг медәд авчкад, ирхднь өрүн босҗ, зулан тавлад, күҗән асаһад, сууһад эркән татх, маанян умшх, зальврх кергтә. Мацг өдрлә хальмгуд мах, өндгн, заһс идхш, бүкл өдртән зальврад суудг. Өрүн босад, цә-боорцг, бәәсн өдмгән чигн идчкәд, номан умшҗ, суудг. Үдин цаг ирхлә, цәәһән ууҗ, үсн, өрм, тер метиг идҗ (ода цагт зәрм эмгчүд хаш чигн иднә), хәрү ном умшҗ ордг. Асхни хотан идх биш. Тер төләд Хальмг Таңһчин зәрм һазрт «мацг» гидг үгиг келлго, «үд бәрх» гинә.
Мацгин өдрлә хальмгуд малан алдго, керүл-темцл һарһдго, бузр үг келдго. Худл келх, кү меклх, бузрар бийән бәрх, му санх, кү харах юмнас цеерлнә. Дондг-Даши хаана тогталар мацгин өдрт малан алсн күүг ик ялд тусхадг бәәҗ. Тер цагас авн хальмг күн мацгла утхан чигн күүнд өгдго, күүнәс чигн сурад авдго. Кемр күүнә утх авч, мектә күн малан алхла, кесн килнцнь утхин эзнд чигн хальдх юмн. Хөөннь тер күн зовлң үзх, гем-өвчнлә харһх, ик түрү-зүдү үзх. Тиигәд, серглң-дерглң кевәр мацг өдрин нарн босхас, дарани өдрин нарн бостл хальмгуд буйн-кишгән эрҗ, зальврад суудг бәәҗ. Ода болхла, хурлд үзгдсн күн цуг маднд ик сүзгтә болҗ медгднә. Зуг, хурл эргәд гүүдг күн болһн сүзгтә биш, седкл-ухаһан бурхна номар нормһрулҗахнь үнн сүзгтә болдг.
Зәрм хальмгуд көгшрәд ирчкәд, җирнәсн цааран цуг кесн юман оркад, хөөт сән төрлин төлә зальврад суудг бәәҗ. Немш номт Петр Симон Палласын 1768 җилд темглсәр тиим хальмгуд герин үүднә өөр номин үзг-бичгтә дарцг хатхад, гер-бүлән оңдан герт орулад, махн, өндгн, заһснас цеерлҗ, хаш-урһмлын хотар, цаһан идәһәр чигн бийән асрҗ бәәдг бәәҗ. Тиим әмтиг хальмгуд гелңлә әдл күндлҗ, «сүзгтә» гиҗ нерәддг бәәсн. Эн йосна учрнь юундв гихлә, әмтә юмна әм тасллго мах заһс хойриг идҗ болш уга, өндг идхлә, такан ургин әм таслх юмн. Мацгин өдр урдаснь медҗ, хар өрлә босад зальврдгнь ― эврә ухан-санаһан номһрулх, оюһан хурцулад мергн-цецн болх, бурхна амулң-җирһлң олх керг-үүл.
Мана меддг мацгта эмгчүдин зәрмснь эврә дурарн мацг бәрдг бәәҗ, зәрмснь болхла, онц нег таңһрг авдг бәәҗ. Тер таңһргар болхла, увшин тавн санвр авч, сарин һурвн мацг өдрлә гемтә-менд, көләрн йовв чигн, мөлкәд бәәв чигн, эрк биш бүкл өдртән ном умшх кергтә бәәҗ. Тер көгшд гелңглә әдл санвр авсн учрар хург болһндан оркмҗ зүүҗ йовдг. Тер оркмҗнь болхла, хальмг келнд «баһ оркмҗ» гидг нертә юмн, нег улан өңгтә кенчрәр кесн зүн ээмдән оркад боодг утулң тасм бәәсн мөн. Тиим тасмта күн ик номта, ик сүзгтә, мацг-дүүцң хойриг сәкәд йовдг күүнә тоод ордг бәәҗ. Хар (йирин) хальмгуд тиим күүг үзхлә, хаалһинь керчҗ йовдг биш, суухар седхләнь, зәәсң-нойн йилһл уга ормасн өсрҗ босад суулһдг, гелң күүнлә әдл күндлҗ йовдг бәәҗ.
Ода цагт иим мацг-дүүцңгин таңһргта әмтн бәәтл, тер мана хуучн йосиг сергәҗ авад, Хальмг Таңһчар делгрүләд һарһхла, бурхна номин чинр хальмгудын седклд улм-улм орад, хальмгудын хоорнд керүл һарһҗах олн юмн әмтнә медсәр негнд тохрҗ нииләд, бидн чигн хуучн цагин йосар ни-негн болх мөн. Бас чигн мацг бәрх сән йосн мана улан залатнрин уурта догшн седкл номһрулад, келх, эс келх үгин, кех, эс кех йовдлын, аля-бузр йовдлыг чигн боох сән арһ болх. Эннь ода цагин йосн биш, ик эрт-урдас тогтад ирсн юмн. Энүг бүтәҗ йовсн дөрвн өөрд делкәг эзләд бәәсәр, мадн, теднә җичнр болҗах хальмгуд, дахад эс йовхла, нерән мартсн, өвк-деедсән мартсн зүүлгүд кевтә болхм.
Сетән ДОРҖ
