ПРИЮТНОЕ ХОТН
Әмтә нур.
Олн җилмүдт нүүҗ йовсн хальмгуд теегән сәәнәр медәд авчксмн. Кезә нүүх, ямаран һазрт үвлзхнь, альд усн бәәдгинь… — цугинь тодлҗ авдг билә. Иим темдгтә үвлздг нег һазр Әмтә нуурин өөр бәәсмн. Энд, киитн цаста үвлд нүүдлч хальмгуд малан бәрдмн. Нуурин давста усн, хагта һазр, өмн үзгтнь Манц һол бәәсәр, орсн цасн дарунь хәәләд, малмудын идгинь ил үлдәдмн. 1846-гч җ. Цаһан хан Николай 1-гч «Әәдрхнә губерня хальмг һазрин хаалһд бәәршүллһ тогталлһна» зәрлг һарһсмн. Энүнәс иштә Аһшас Сарпуль орх хаалһд бәәршх хотд бүрдәсмн. Иим бәәршллһнә негнь – Әмтә нуурин өөр Приютное гиҗ нер өгч тогтасн хотн.
1877-гч җилә «Әәдрхнә губерня статистическ комитетын Көдлмшт» иигҗ бичәтә, «Приютное хотн Әмтә нуурин өөр 1849-гч җилд бүрдсмн. Энд орс чонҗ, дөрвн лавк, заман, түүмр унтраллһна обоз болн хойр дархн. Цуг тоот – хаалһар йовсн улст дөң-тусан күргх даалһврта болв.» Эн һазрт әмт бүүрлхин төлә, шаңгин хазнас 35 арслң болн хаша-һарудт олзлх һазр далдар өгсмн. 1855-гч җ. Приютн хотнд 90 өрк-бүл (600 үлү күн), тедн дунд 12 хальмг өрк-бүлмүд бәәсмн. Эднә ик зунь эврә дурарн Әрәсәһәс ирсн эгл улс болв. Шаңгин дуудврар ирсн 23 өркд далдар 35 арслң болн һарудын һазр өгсмн. Приютн хотнд, 1867-гч җ. орсмуд олар бәәсн учрар чонҗ секгдв. Йисн җил болад эн чонҗд хойр җилә школ көдлдг болв. Бәәршсн улс тәрә тәрәд, өвс хадҗ белдәд, малмуд асрад җирһцхәв. 19-гч зун җилин чилгчәр Приютн хотнд мал бәрдг көдлмш өөдән һарв. Холас ирсн улс тәрәнә көдлмшән баһрулад, хальмгудын авъяст орцхав. Олн малмуд бәрдг улс үлүһән талдан һазрт хулдад байҗад бәәв.
«Ленинә дуудврар»
Хальмг таңһчд Советин йосн тогтсна хөөн, 1918-гч җ. Приютнд бийән харслһна отряд бүрдв. Аав Ленинә герәсәр, Улан Әәрмд приютна икнкнь орҗ цаһачудла ноолдсмн. Приютнд 20-гч җ. эклцәр эмчлүр, дегтрин саң көдлдг болв. 1929-гч җ. угатя улс хотндан «Улан Одн» гидг нертә колхоз тогтасмн. 1938-гч җ. туула сарин 24-д Приютн хотн района цутхлң болв. Эн цагт бәәсн колхоз деер Чкаловин болн Кировин нертә хойр колхоз бүрдәсмн. Хотнд тоосхин завод, промыслово-кооперативн артель, типографь, һурвн лавк көдлдг болв.
30-гч җ.җ. чилгчәр Приютна һурвн школд 898 бичкдүд сурһуль дасҗ йовсмн. Хотнд пошт, Сойлын Гер секгдв, социалистическ тосхлт зәңглхин төлә «Сталинец» нертә газет барас һарһсмн. Эн җилмүдт района цутхлңгд түрүн радио орулсмн. Шин дунд школд «Ильичин шам» бичкн моторар шатаһад цуг улсиг өврәдг болв. Зуг, эн төвкнүн җирһлиг догшн дән эвдсмн. Алдр Төрскән харсгч дәәнд миңһн шаху приютна улс орлцсмн. Тууҗчнрин шиҗллтәр, 400 күн әмнәсн хаһцв. Дөрвн сардан Приютн хотн фашистнрин үлмәд даргдад бәәсмн. Һалвта дәәнә ашинь тер цага улс сәәнәр меднә. Фашистнриг көөҗ һарһсна дару, ик һундлта йовдл болв – хальмгудыг Сиврүр нүүлһсмн. Приютн хотн Сарпулин меҗәд орв, района һазр Апанасенковск болн Арзһра райодын болв.
Приютн хотн хальмгудыг Сиврәс ирснә дару хәрү цецгәрв. Эн дәкнәс хальмгин района цутхлң болв, хотнд арвад шин цага гермүд босхсмн. Бичкдүдин садмуд, школмуд, Сойлын Гер, Бәәц тетклһнә комбинат (КБО) – цуг тоот күүнд эрк биш кергтә юмн. Энд түрүн болҗ сан-эпидемиологическ цергллт көдлмшән эклв. Олн зүсн района заллтын гермүд болн бәәрн гермүд хотна бәәдлиг оңдарулсмн. 1957-гч җ. шинәс барлгдсн «Путь к коммунизму» гидг района газет эврәннь халхстан энүг медүлсн лавта. 60-гч җ.җ. бичкдүдин ясли-сад «Бамб цецг» болн «Бичкдүдин эрдм-билгин школ» секгдсмн. Тер цагас авн Элст балһсна уячин фабрикин филиал, МПМК гидг организац көдлдг болв. Хотна улсин тоонь немгдсәр, эдл-ахусин көдлмш чигн өөдән һарна. 70-80-гч җ.җ. приютнахн малын болн тәрәнә көдлмшән батлцхав. Цуг орн-нутг — Долот А.Ф., Ковалев Р.Ф., Михайличенко А.П., Шафоростов П.В. Социалистическ күч-көлснә Героймудыг медв, приютнахнд эдн ик бахмҗ болв. Района цутхлңгд ДЮСШ (1974), бичкдүдин сад «Теремок» (1975 җ.), 2-гч тойгта дундын школ (1978 җ.), 13-гч тойгта ПУ (1978 җ.) көдлмшән эклв. Приютнахн Алдр Диилврин Өдрән җил болһн темдглнә. Төрскән харсачнрт нерәдәд 1979-гч җ. алдршсн бумлв сексмн. Эврә һазран туурулсн Советск Союзин Герой С.С. Воробьевиг цуһар меддг болх, района не хотнд неринь зүүлһәд мөңкрүлсмн.
Хорһдл өгсн һазр.
1985-гч җ. хотна цутхлңгд шинәс босхсн Сойлын Гер көдлдг болв. Зурһан җилин эргцд Приютна краеведческ музей белдврән төгсәһәд, үүдән сексмн. 1993-гч җ. Бичкдүдин Билгләни Цутхлң (ДДТ) көдлдг болв. Энд, художественно-эстетическ, декоративно-прикладной, спортивн, туристическо-краеведческ, эколого-биологическ болн шатрин халхар бичкдүдиг дасхна. Йоста бахмҗ 1997-гч җ. болв – шинәс босхсн хойр җил болсн чонҗиг Богд Патриарх Алексий 2-гч ирҗ әрүслсмн. 2005-гч җ. Приютн ордг хаалһин амнд «Поклонный крест» босхсмн. Эн амулң һазрас хальмгт нертә шүлгч Нура В. өсҗ-босад, хаалһиннь болн үүдәлтиннь җирһлән олсмн. Өдгә цагт хотнд 6420 күн бәәрлнә, Доцңг, Карантин болн Левый Остров гидг күүтр Приютна меҗәд орна.
ЭЛЬДӘН ЭРДӘ
