КОМСОМОЛЬСКИЙ ХОТН

Хар һазра района Комсомольский нертә хотн таңһчин райодын нег цутхлң. Тууҗар эн Сарпуль крайин меҗәд Красный Камышанник гидг нертә болҗ бүрдсмн. 1957-гч җилд хальмгудыг Сиврәс ирсн дару энүг Комсомольский гиҗ нерәдсмн. Тер цагас авн эн хотн Хальмг Таңһчин Хар һазра района цутхлң болсмн.
Архивин цаасар, эн бүрдсн һазрт, урднь бәәрлдг хотд уга билә. Болв, «Маҗар нуурин өөр Хар һазра заллтын гер яслһна» тускар, 19-гч зун җилин өрәләр архивин цааснд бичәтә бәәнә. 1889-92-гч җ.җ. Әрәсән хаана зәрлгәр, хальмг теегт бәәрн һазр бүрдәхин төлә шишлң экспедиц илгәсмн. Экспедицин һардач, коллежск селвгч А.И. Савицкий, хальмг улус болһна һазр темдглсн деерән, Хар һазра меҗәг онц йилһсмн. Тер цагт Хар һазр у, өргн нүүдлч хальмгудын үвлздг һазр бәәсмн. Зуна цагт Хар һазрт күн биш, әмтә тоот уга болсар, һазрин көрсн амрдмн. Намрин серүн цагт Хар һазр буурлда — зултрһнар бүркгдәд Цаһан сар күртл малд теҗәл болдг. Үвләр орсн цасн дарунь хәәләд һазрнь харлад бәәдг төләднь Хар һазр гисмн. Урднь үвлзң һазр эн цаг ирвәс бәәршлх улста болад бәәв. 1889-гч җилд барлсн һазрин зургт (карта) Адг худг болн Нарн худг гидг бәәршсн һазр темдглсмн. Хөөннь, Соста хотн (ода Прикумский) – 1928-гч җ., Артезиан хотн – 1938-гч җилә барлгдсн һазрин зургт үзгднә.

ШИН ХОТН
Хальмгудыг киитн Сиврүр туугдсна хөөн, Хар һазр Сарпулин крайд орсмн. 1946-гч җилд Красный Камышанник гидг шин хотн бүрдәд, терүн деер совхоз тогтасмн. 1951-гч җилин ноха сарин 28-д Сарпулин Хар һазрар райо бүрдәһәд, Красный Камышанник эн района цутхлң болсмн. Төрскн һазртан хальмгудыг ирсн дару эн хотн йостаһар делгрв. Урдк нерән 1957-гч җ. гееһәд, Комсомольск гидг нер зүүсмн. Энд района цутхлң бүрдсәр гермүд тосхгдад, бәәрн улсин то икдв. Тер җил района эмчлүр (ода эн У. Душана нер зүүсн), ветеринарн лабораторь, центральн дегтрин саң (Манҗин Н. нер зүүлһсмн), нег давхр бештә герт бичкдүдин сад «Байр» көдлдг болв. 60-гч җ.җ. эклцәр Комсомольск хотнд Хар һазра мехлесхоз сексмн. Эннь учрта – эн бәәдг һазр туугдсн элсәр даргдад бәәв. Тегәд элс бәрхин төлә шишлң урһц тәрдг көдлмш икгдсмн. 1960-гч җ. района Пионермүдин Гер көдләд, «Зургин», «Литературн», «Модар урчллһна» болн «Һарин эрдмин» кружокмуд сексмн. Дарунь энүнә нернь сольгдад ода болхла Баһчудын Билгләни Гер (ДДТ) болсмн. 1963-гч җ. Комсомольскд школ-интернат сексмн (ода эн 1-гч тойгта дундын школ). Тер җил Комсомольск көгҗмин школ үүдән секәд, района баһчудын билг өөдлүләд түрүн ишкдлинь өгдг болв. Энд, фортепиано, баян, йөчн, домбр, ду дуулдг классмуд одачн көдләд Хар һазра района улсиг байрлулна.
1970-гч җ. Комсомольск хотнд района ДЮСШ секгдв. Кесг бичкдүд эн школд цогц-махмудан батрулсн деерән, таңһчин, орн-нутгин болн нарт делкән марһанд орлцҗ нүүрлгч орм эзлсмн. 1982-гч җ. Хар һазра болн Кизлярск мал идшлдг һазрин Главком «Комсомольская» гидг станц бүрдәв. Эн малын хот белдлһнә болн малын идшлдг һазр ясруллһна көдлмш күцәдг болв. Цаг ирвәс района эдл-ахус малан асрад нүүрлгч орм эзлцхәв. Социалистическ күч-көлснә Героймуд И. Бурилов, Е. Лукшанов Хар һазран туурулсмн. 1983-гч җ. Комсомольск поселкин Советд МЖС, Ю.Гагарина нертә совхоз (1-гч поселковин ферм Халтрин Бор – 12 дуунад; 2-гч п/ф. Лаган – 50 дуунад; 3-гч п/ф. Озерный – 35 дуунад; 4-гч п/ф. Долвң – 65 дуунад) ордг билә. Хотнд арвад һару организац, болн предприятьмүд, шаңһа учрежденьс көдләд района цутхлңгиг теткдг болв.

«ОҢДАРУЛЛҺН ХААЛҺАР».
Найдгч җилмүдин өрәләр мана орн-нутг шин хаалһд орв, энүг «оңдаруллһн» гиҗ нерәдсмн. Советск Союзд эн туст ик хүврлт болад, күн болһна чееҗд шав үлдәсмн. Оңдаруллһн хальмг һазрт чигн күртсмн. 1990-гч җ. РСФСР-ин Министрмүдин Советин Тогтаврар «Хар һазр» гисн шаңһа заповедник тогтагдв. Һурвн җил болад эн заповедникиг, ООН-а ЮНЕСКО-н шиидврәр нарт-делкән эргндк харллһна һазрт орулсмн. 1991-гч җ. Района Сойлын Герин сүүр деер бичкдүдин бииһин ансамбль «Цецг» бүрдәсмн. Таңһчин баһчудын «Хамдан» гидг фестивальд эн ансамбль 2-гч девскртә Дипломар ачлгдв. Цуг Әрәсән «Жар-птица» гисн бичкдүдин билгләнә фестивальд Гран-при шүүһәд нерән делгрүлсмн. 1999-гч җ. Тенгиз (Хасгин орн-нутг) – Новороссийск гидг нефтепровод Хар һазрар 177,5 дуунад тәвгдсмн. Районд нефть болн газ һарһҗ авлһна 10 орм секгдв. Йирдгч җилмүдт района школмудт кесг хальмг келн-улсин классмуд секгдв. 2000-гч җ. 2-гч тойгта Комсомольск дундын школ Б. Баатрин нертә гимназьд хүврв. Сүл җилмүдт хотна бәәдл чигн сольгдв. Комсомольск хотнд ирсн гиичнриг сәәхн «Алтн босха» тосҗ авна. Хотна цутхлңгиг, фонтанта болн бичкдүдин талвңгта амрлһна парк кеерүлсн бәәнә. Җил болһн района оютнр цуглрҗ «Баһчуд – мана иргч» гисн фестиваль бүрдәнә, эн сән авъяст тохрҗана. Сурһуль сәәнәр сурсн оютнр үнтә белгәр болн мөңгәр ачлгдна. 2004-гч җ. Богд Гегән Дала лам 14-гч хурл босхх орм заасмн. Җилин туршарт хурл тосхад, Дала ламин зөвчлсәр Ганден Цеченлинг гидг нер зүүлһсмн.
ЭЛЬДӘН ЭРДӘ