ЦАҺАН АМН

Иҗлин көвәд.
Хальмг тег Ар Дорд үзгәрн Иҗл һолын көвәһәр тулгдад ирнә. Иҗл – ут, өргн, тедү мет гүн һол. Әрәсән деед үзгин Тверской областин өөдмәс эклцән авад Көк теңгсүр темцнә. Хальмгуд 17-гч зун җилин эклцәр эн һолын шидр бүүрлҗ иҗлдәд үлдсмн. Домгар, түрүн болҗ Иҗл һолыг һатлҗ һарсн улс тер орман Цаһан Амн гиҗ нерәдҗ. Юңгад Цаһан Амн болсмб?

Иҗлин көвән эрг дегд чагчм, давшҗ һархд эс гиҗ буухд йир күчр. Зуг һолын зәрм көвәнь невчк тегш, күүндчн әмтә тоотд чигн орхд эвтә болна. Һолар ордг иим нег һазрнь Цаһан Амн болна. Нертә хальмг шүлгч Сән-Белгин Хаср «белые ворота» гиҗ орчулсмн. Мини бичкнд мана Буурана һолын һатлҗ ордг нег ормиг бас Цаһан Амн гиҗ келдмн. Энд болхла, Цаһан Амна хойр талкнь нигт, күн оршго, хулста-зегстә болдг. Холас хәләхлә, тер ормнь, усн үзгдсәр цаһарад бәәдмн. Тер төләд, һол һатлад һарх ормиг этүдәр Цаһан Амн гиҗ нерәдҗ. Одачн усна өөр бәәдг улсас «Цаһан Амар орад һатлһ олҗ авхмн» гисиг соңсҗ болҗана. Тегәд, тер учрар һолын уснд орх улс Цаһан Амар ордмн. Цаһан Амна тегш, йоралнь бальчг уга көвәһәр малан орулҗ услдмн.

Цаһан Амн гисн һазр ода цагт ик хотна нернд хүврәд, таңһчин улусин нег цутхлң болсмн. Эн һазрт кезәнә хальмг нойдд чигн бәәшңгән босхҗ бүүрлсмн. Олна бүүрлсн һазрт гелңгүд ишкә герәр хурл секдг билә. Тууҗас, Цаһан Амн һазрт түрүн болҗ 1798-гч җ. Орч ламин зөвәр модн хурл тәвсинь меднәвидн. Нәәмн җил өңгрсн хөөн энд бас хурлын гермүд босхгдв, эннь болхла түрүн бәәрн хурлмуд гиҗ тоолгдна. Цаг ирвәс хотн өрггҗдәд, ирсн улс немгдәд, 1850-гч җ. 4 хурл, 43 бәәрн гертә болв. Нүүдг хальмгуд эн кишгтә һазртан 4 зүсн малан асрҗ җирһәд бәәсмн.

Социализм тосхлһн.
Советин йосна цаг ирхлә, хальмгудын бәәдл-җирһл сольгдв. 1918-гч җ. Баһ Цоохра һазрт улсин комбед, олна зарһ, улсин милиц бүрдәсмн. Нүүдг улс нег һазртан бүүрләд олн-зүсн эдл-аху тогтав. Улсин, таңһчин, цуг орн-нутгин чигн һазрар эн хүврлт болсн лавта. Цаһан Амн, Харин Худг, Уста гидг һазрмуд поселкин нерд зүүсмн. 1925-гч җ. Цаһан Амна сельсовет секәд, Енотаевск балһсиг Баһ Цоохра улсин цутхлңгд батлсмн. 20-гч җ. чилгчәр Советин йосн күчән авдг цаг ирв. Цаһан Амна хотна сүүрд «Трудовой калмык» нертә колхоз бүрдв, эн эдл-ахуг Хартин Очиров һардла. Колхозд үснә эдл-ахуна ферм, һуйрин мельниц, дархн секгдсмн. Цаһан амнахн социализм тосхлһна көдлмшт шунмһаһар орлцв. Коммунистическ идейин хәләцәр, революционермүдин нер мөңкрүләд, Баһ Цоохра военкомин Х.Отхоновин нериг Цаһан Амна сельсоветд зүүлһсмн.

1938-гч җ. Үстин улс бүрдәһәд, улсин цутхлңг Үстә хотн (ода СПК Юста) болв. Тер җилд улсин модна эдл-аху секәд, урһц тәрдг көдлмш икдүлсмн. Дарук җиләс авн «Үстин Үнн» гидг газет эклҗ барлгдла. Газетын халхсд района, таңһчин тускар бәәрн улс соньмсҗ умшдг болв.
Төрскән харсгч дән эклхлә, цаһан амнахн болн улсин цуг әмтн орлцв. Кесгнь Улан цергт мордад догшн хортна өмнәс босцхав. Әәдрхн-Кизляр хоорндк төмр хаалһ тосхлһнд районас 200 мөрн тергтә 400 күн көдлцхәв. Төрскән харслһнд 210 миңһн арслң, самолет тосхлһнд 23 миңһн арслң болн дәәчнрт олз-туста эд-бодан баһ цоохрахн орулҗ өгсмн. Хальмгудыг Сиврүр туугдсна хөөн эн һазр Әәдрхнә меҗәд орв, Цаһан Амн хотн 1952-гч җиләс авн поселок Бурунный гиҗ нерәдгдв.

Эрг деер дүңгәсн,
Эңкр Цаһан Амн. (Ут дуунас)
Хальмгудыг Сиврәс ирснәс авн хотн йостаһар делгрв. Энд үстин района цутхлң бүрдәсмн. 1961-гч җиләс авн Бурунный нерән гееһәд хуучарн Цаһан Амн гиҗ нерәдгддг болв. Түрүн болҗ энд коммунальн эдл-аху секәд, бәәрн гермүд тосхдг болв. 1958-гч җ. района эмчлүр секгдәд, улусин эрүл-мендин әңгиг Н.Б. Мишкин толһалсмн. 60-гчҗ.җ. эклцәр Цаһан Амнд бичкдүдин сад болн ясли секгдв. Хотнд тосхлһна көдлмш икгдсәр, СУ-1, ПМК-357, РТС, АТХ, «Сельхозтехника» Үстин негдлт, ДРСУ гидг шин организацмүд секҗ орулсмн. Олна нилчәр Цаһан Амна парк эклҗ тосхсмн. Тер цагт «Иҗлин айс» гидг ансамбль бүрдәд района улсиг нәр-наадарн соньмсулв. 70-80-гч җ.җ. Цаһан Амнд санаторн школ-интернат, ДЮСШ, 2-гч тойгта дундын школ, 11-гч тойгта ПУ, дегтрин саң көдлдг болв. Района цутхлң нурһлҗ хойр селәнә эдл-ахус ГУП «Волжский» болн «Волга» көдлнә. Эн эдл-ахуст мал асрад, тәрә-темсин болн зер-земш тәрлһнә көдлмш кегддг болв.Шар шаҗна сүзгәчнрин нилчәр 1993-гч җ. Цаһан Амна хурл босхсмн. 2000-гч җ. орс мөргүлин гер школ-интернатын герт секгдәд, Александр-отец энүг һардв. Дарук җиләс авн «Сүмин булң» гидг эрүл-мендин пансионат секгдсмн. Өдгә цагт, Иҗлин эргд дүңгәсн Цаһан Амн хотн – таңһчин районмудын нег цутхлң, хальмгудын бахмҗ болна.

ЭЛЬДӘН ЭРДӘ