КӨТЧНР
Тууҗд худл уга.
Хальмг тег ар үзгәс өмн үзгүр җирн зурһан шиирәр тогтна. Шиирмүдин хоорнд сала-һолмуд хаврин цагт усар дүүрдг бәәсмн. Сала-һолмуд болһн нертә, үлгүрнь, Зегстә, Һашун-Бурһста, Элстә болн наньчн. Хальмгудын нег әңг – көтчнр кезәнәс авн Амта Бурһста һолын шидр бүүрлдг бәәсмн. Баһ Дөрвдә Тундута Җап нойн зуслңгин бәәшңгән эн темдгтә һазрт босхдгин тускар тууҗас меднәвидн. Һолын давхр нерн усна чинринь медүлҗәнә: түрүн үгнь, амта – амтта – амтяхн (әмтәхн) усн, зәрм улс Амта гисиг әмтә усн (живая, животворящая вода) гинә. Хойрдгч үгнь, модна нер зүүсмн, кезәнә һолын көвәһәр, хамрин ташуһар бурһсн модн (верба) элвгәр урһдг бәәҗ. Эн өлзәтә һазрт, үнәр келхд, усн әмтәхн, амтта, әмтә гиҗ болхмн. Тер учрар эн сала-һолын булгин усн иим нер зүүсмн. Көтчнрәхн эврә һазртан 24 булгин тускар меднә, булг болһн нертә, одачн Эрнҗәнә булг, Ован булг, Хурлын бүүрин булг гиҗ келгднә… Эн уста-өвстә һазрт усна амтынь медсн улс бүүрләд оньдин бәәдг болв. Хальмг дунд орсмуд чигн бәәрлдг болв, одачн Землянского И.Ф. булг гиҗ келгднә. Бәәрн улс дөрвн зүсн малан асрад, зер-земш болн тәрә-темс урһаһад җирһҗ йовсмн.
Авһнра әәмгин, ода «Сухотинский Племзавод» ОАО-н конторин һазрт 1885-гч җилд улсин школ секгдсмн. Зәәсңгин аваль Ован-багш эврәннь герән өңгәр школд өгәд, бичкдүдиг сурһдг бәәсмн. Энд орс болн хальмг келдин грамматик болн умшлһ, эсв дасхдг бәәҗ. Школын өөр Ован булгин усар зер-земшин модд услад урһадг бәәсмн. Болв, харм төрхд, эн әрүн цаһан седклтә багш 20-гч җилмүдин чилгчәр шин йосна цааҗла харһад сәәһән хәәсмн.
Шин йосна хаалһар.
Көтчнр хотнд Советин йосн тогтсна хөөн улсин җирһл чигн хүврв. Эн һазрин түрүн коммунист Богаев У.Т., түрүн комсомольцнр Оконов Б.О., Батнасунов Б.М., болн наньчн улс шин йос батлһнд тәвцән орулсмн. 1920-гч җилд эклц школ, интернат, дегтрин саң, багшнрин гер секгдсмн. Эн школд бичкдүд дөрвн җил сурад, цааранднь Баһ Дөрвдә хотна долан җилә школд ордг билә. 1921-гч җил зудас көлтә малмуд баһрад, тәрсн буудян урһц шатад үрсмн. Арһта улс үлдсн малан тууһад идгтә һазр хәәһәд һарсмн. Социализмин тосхлт хальмг чигн ирсмн, 20-30-гч җилмүдт Көтчнрт бәәрн гермүд тосхгдҗана. Шаврар (саманар) эрсинь босхад, ораһинь хулсар бүркәд, дор-дееркинь шалдад, бәәрн гермүд босхсмн. 1928-гч җилд түрүн эмчлүр эклҗ тосхад, хойр җилин туршарт дуусад, көдлмшт орулсмн. Дарук җилднь, Лиджиевин Б. нертә колхоз бүрдәсмн, болв энүнә неринь кесг дәкҗ соляд, ода эн нерән һарһсн «Сухотинский» тохма заводын нер зүүсмн. Эн җилмүдт, медәтнрин тодлврар, Көтчнрт түрүн болҗ кино үзүлдг болв, 1933-гч җиләс авн радио көдлсмн. Президиумин ВЦИК-ин Тогтаврар 1938-гч җилин туула сарин 24-д Көтчнрә улус бүрдәсмн, улусин цутхлң Көтчнр-Шевнр хотн гиҗ батлсмн. Улуст Авһнра, Алцн Хута, Һашун Бурһстын, Көглтин, Көтчнрә, Тугтна, Хапчинск, Хошуда, Цаһан Нура, Элстин Сельсоветмүд орулсмн. Көтчнрә улусин цутхлңгд района заллтын органмуд көдлдг болв, эдниг теткхин төлә хойр маши, негинь партин улускомд, хойрдгчинь милицд өгсмн. Тер җиләс авн улусин газет «Шорвин кец» барлгдад цуг Советск Союзин, Хальмг Таңһчин болн района шин зәңгллһ көтчнрәхнд медүлдг болв. 1940-гч җилд хотнд 250 шаху терүн дунд орс чигн өрк-бүлмүд бәәсмн. Көтчнрә арвн җилә школын интернатд эврә эдл-аху бәрҗ асрдг болв. Школд 141 сурһульчиг 5 багш сурһдг бәәсмн. Эн җилин мөрн сарас авн хотн Көтчнр гидг нер зүүдг болв. Хотнд мод эвтәллһнә комбинат секгдәд, мөрнә болн тергнә зи кедг болв. Тер цагт заман, хот-хоолын болн промышленн лавк секгдсмн. «Җаңһр» баатрльг дуулврин 550-гч җилин өөн темдгллһнд көтчнрәхн шунмһаһар орлцсмн. СССР-ин бичәчнрин ниицәнә гешүн, нертә җаңһрч, көтчнрә келмрч Козан Анҗука эн байрт орлцҗ нерән дуудулсмн.
Төрскән харсгч дән эклхлә, көтчнрә районас миңһн шаху улс Улан цергт мордцхав. Эдн әмән әрвллго хальмг теегән, төрскн һазран хортнас харссмн. Дәәлдҗ йовсн цергчнрт Көтчнрә улусин әмтн махлас, белә, өөмс, девл, баальнг белдҗ илгәсмн. «Советская Калмыкия» нертә танковы колонн тосхлһнд көтчнрәхн 211 798 арслң болн фронтын төлә олн мал орулҗ өгсмн. Хар гөрлә харһсн хальмгудыг Сиврүр туугдсна хөөн, 1944-гч җилд Көтчнрә райониг Әәдрхнә областин Никольск районд орулсмн. Хальмг тег өнчрәд, харңһу сөөһәр бүркгдәд, 13 җилдән иҗлдсн улсан геесмн. Фронтд дәәлдҗ йовсн хальмгудыг чигн цергәс буулһад, Широковск ГЭС тосхлһна болн талдан күнд хар көдлмш күцәлһнд илгәсмн.
Өдгә цаг.
50-гч җилин чилгчәр хальмгуд төрскн теегүрн ирцхәв. РСФСР-ин Президиумин Деед Советин Зәрлгәр 1957-гч җилин туула сарин 12-т Приозерн район бүрдәсмн. Района цутхлң поселок Сухота нертә болв, зуг дөрвн җил давулад энүг көдлмшчнрин поселок Советское гиҗ хүврәсмн. Эн цагас авн «Заветы Ильича»гидг района газет экләд барлгдв, хөөннь эн газет «Алтн булг» гиҗ нерәдгдсмн. Тер җил Көтчнрә района государственн архив, пошт, райпо, коммунальн эдл-аху, дарук җилднь аң-аһрусна гемлә ноолдлһна станц, санитарно-эпидемическ цергллт сексмн. 1962-гч җилд Советское поселкд «Сельхозтехника» Республиканск Ниицлт көдлдг болв. Дарук җилднь района цутхлңгд Бичкдүдин көгҗмин школ үүдән секәд көтчнрә улсиг байрлулв. Баһчудын цогц-махмуд батруллһна төлә 1968-гч җилд района ДЮСШ секв, эндәс района нертә спортсменмүд һарсмн.
Көтчнрә районд сойлын, гегән-герлин төрмүд өөдән чинр зүүв. 70-гч җ.җ. района Сойлын Герин көдлмшчнрин нилчәр «Теегин айс» гидг агитбригад бүрдсмн. Дарук җилмүдт фольклорн ансамбль тогтад, олн улсиг нәр-наадарн соньмсулв. Алдр Диилврин 40 җилә өөн угтҗ района цутхлңгд 1985-гч җиләс авн музей болн зургин һәәхүл көдлдг болсмн. 1988-гч җил бииһин коллектив бүрдәһәд, хойр җил давулад энүг хореографическ ансамбль «Сюрприз» гиҗ нерәдсмн.
1992-гч җилин намрин эклцәр Богд Дала лам 14-гч Көтчнр хотнд баралхзҗ ирсмн. Энд хурл босхх һазринь әрүслсмн, арвн җил болад эн һазртнь көтчнрәхн Бодь суврһ тосхсмн. 2007-гч җилиг көтчнрәхн даңгин мартшго: хотнд газ орулв, тер цагас авн өрк-бүл болһн «көк түләһәр» хот кеһәд, герән халулдг болв.
ЭЛДӘН ЭРДӘ
