СҮМИН ДЕЕВРИГ АЛТАР ӨҢГЛДГИН УРЧНЬ
Хальмг Таңһчин хурл болһн ода цагт алтар өңглсн деевртә болчкад, теб-тегш теегт дүңгәҗ бәәдг. Орсин чөнҗ алтн деевртә болдгиг бидн цуһар үзәд, дасад авчкввидн. Мана хальмгудын сүм-хурлмуд юн учрар алтн деевртә болдгиг меддгнь ховр болсн учрар, эн йосиг сергәҗ, олнд медүлҗ өгсв.
Үннәр мана бурхна номин сүм-хурлмудыг үзхлә, цуһар алтн деевртә болдгнь худл биш. Эднә хамгин эрт цагин алтн деевртә болдгин медәнь ― хальмг көгшдин келдг «Зууһин алтн деевр» гидг үг. Кезәнә мана өвкнр Зууһин орнд күн болһна гер алтар бүркәтә, хурл-сүм болһн бас алтн деевртә, ик байн, таралңгин орн мет сәәхн, элвг-делвг һазр гиҗ сандг бәәҗ. Төвдин орна һол сүм болһн йосндан алтн деевртә, зуг иигҗ кедгин учрнь Төвдт чигн, Моңһлд чигн мартгдад одсн мөн.
Көк Нуурин хошуд яста Агван Чойдор гидг гелңгин «Моңһл Төвд бурхна шаҗна амн түүк» гисн сәәхн дегтрт эн йосна учрнь тодрха янзин цәәлһвртә бәәнә. Бурхна номин сүм-киидин деевриг алтар өңглдгнь хойр учрта болна. Негнь гидм болхла, бурхна шүтән бәәх бәәриг сәәхн кевәр чимглҗ, алтар бүркҗ эс гиҗ өңглҗ авдгнь ― бурхна номин эрк-күчиг үзүлҗ бәәх керг. Тиим деевриг үзсн һазадын күн «эн һазр хара һазр биш, әмтн эврә алт хураҗ, деевринь бүркхлә, тенд чинр иктә юмн олн бәәнә» гиҗ санх.
Хойрдгч учрнь ― теңгрин одн унх, зад болхас сергмҗлҗ, сүм-хурлын деевриг алтар өңглнә гиҗ көгшн гелңгүд келдг бәәҗ. Мана өвкнрин эрт цагин үзләр теңгрин орнд бәәсн лу хур-борана цагт һал цәклҗ, һалта сумар темән үүлиг харвҗ нааддг гинә. Килнцтә худл-хуурмг мана һазр деерәс хәләҗ үзхлә, цуг юмн харңһу болҗ үзгднә. Тиигхлә, теңгрин лу энд-тенд цәклһән һалта сумар харвҗ, зәрм цагт күүнә герт, зәрм цагт күүнд чигн тусна. Цәклһән туссн күн әмд үлдхлә, теңгрин әдстә болад, кү эмнх-домнх, иргч-хөөткиг тааҗ үзх арһта болдг.
Кемр теңгрин лу дор гилвксн алтн юм үзхлә, «тенд әмтнә нег чинр иктә юмн бәәнә, түүнд төвлҗ харвшгов», ― гиҗ санад, хаҗуһарнь харвад бәәдг гиҗ мана өвкнр сандг бәәҗ. Унх одн болхла, бас аюл иктә юмн. Одн унхла, мана өвкнр ― нег күн өңгрҗ оч гиҗ сандг бәәҗ. Күүнә әмн-сүмсн однла холвата болсиг тер цагт улан залата хальмгуд цуһар меддг бәәҗ. Тегәд, одн хурл деер унхла, хурлын деевриг цоолҗ, ораһинь хамхлн эвдрүләд, үксн күн сән орнд төрх арһан алдх гиҗ сандг бәәсмн.
Бас нег учрнь ― одн һалын чинртә юмн, эврән герлтә болчкад, деер теңгрәс унхларн, һазр деер харҗ, «мини өрәсн одн тенд унад, герлән цацрҗ кевтнә, тенд одх дурн угав, тенд герлтә юмн бәәнә», ― гиҗ санад, алтна герләс әәһәд зәәлҗ, талдан һазрт оч ундг гинә. Тер төләд алтн деевртә бәәрнд һал цәклҗ тусдг уга, одн, айңһ чигн буудг уга гиҗ Көк Нуурин көгшн гелңгүд келдг санҗ. Эннь мана өвкнрин хуучн үзл болв чигн, үннәр авад хәләхлә, алтн деевртә хурлд одн чигн, һал чигн цәкләд тусдг уга, айңһ чигн бууҗ ирдг уга.
Ода мадн цуһар өндр бәәшңгүдин эс гиҗ чинр иктә бәәрнмүдин ора деер айңһин зәәлүлгч (громоотводыг) дүңгәлһҗ тәвнәвидн. Айңһ, һалын цәклһән чигн тусхла, тер төмр кегдл терүг бийдән шиңгәһәд авч, бәәрн дотр бәәсн әмтнә әм аврч авна. Кезәнә тиим юмн уга болсар, сүм-хурлын деевриг алтар өңглҗ, домгта үзлин арһар үзҗ кедг бәәҗ. Мана Хальмг Таңһчд иим алтн деевртә Цаһан Амна хурл, эрднихнә Анҗатн хурл, баһ дөрвдә Дунд хурл, манҗихнә хурл болн үлдчнә хурл, Ик дөрвдә Бәәшңтән хурл болн Ик Чонса хурл бәәсн бәәҗ. Ода болхла, алтн өңгтә шир-будгар хурл болһна деевриг өңгләд авчахнь ик сән йор.
ЦЕДӘН Санҗ
