САҢГИН ИДӘНӘ УЧР
Кеер һарч, эрвә отг-әәмгин һазр-ус тәкхләрн, һал тәәхләрн, бурхн-сәкүсндән мөргхләрн, мадн, хальмгуд, саңгин идә авч һал асаһад, ута һарһад бәәдг кезәңк авъяста улс. Эн күңшү сәәхн утан күүнә хамрт таалмҗта, шулм-чөдкриг көөдг күч иктә юмн гиҗ эрт-урд цагас келгдәд йовна.
Саңгин идән гидгиг цуг хальмгуд меднә. Урд цагт энүг мана көгшд нууһад, бултулад, Зулын өдр, Цаһана байрт әмтнд медүлшгоһар терз-үүдән бүтүһәр хааҗ шатаһад, ута һарһҗ бурхндан зальврдг бәәҗ. Хальмг теегт тер саңгин идән ик ховр болчкад, ик үнтә юмн. Хүвсхлин (революцин) өмн терүг хальмгуд яһҗ авдг бәәсиг медхшив, зуг улан йосна цагт мана нег сүзгтә элгн ээҗ тәмкин хәәрцг чиңгә саңгин идәг дөрвн шил әркд дольҗ авсиг бичкндән соңслав. Ода умшчасн маднд индәнд шог болв чигн, саңгин идәнә йосн үннь эн йовдлар тодрха медгднә. Би чигн түрүн болҗ Буряд-Моңһлд одхларн, таньдг көгшдәс саңгин идә авч ирх даалһвр авлав. Зуг, тенд одад сурхла, тендкин хулдачнр «саңгин идән» гидг үг медхш. Теднә келнд саңгин идәг «арц» (можжевельник) гинә. Тольд чигн бас можжевельник гидг үг «арц» гидг орчуллһта. Тиигхлә, мана хальмгуд «саңгин идән» гидг үгиг альдас авсмби?
Утана тәклиг (подношение дымом) төвд келәр «саң» гиҗ нерәднә. Эн утаг өргҗ, номан умшхла, бурхн-сәкүсдиг байрлулн-байсулад авдг. «Идән» гидг үг «идх» гисн үгәс һарч. Мана хальмг келнд «идән-унда», «цаһан идән», «некән идән», «идән-будан» гих мет олн үгмүд бәәнә. Идәг күн иднә, саңгин идәг идх биш, гив чигн, идән гидг нернәннь учрнь юундви? Кен терүг иддгви, гихлә, тәәлвринь келҗ өгий! Эрт-урд цагт бурхна шаҗ бәрәд уга бәәтл, мадн оңһн теңгриг, өвк-деедсин заян сәкүсиг, һазр-усна эздиг тәкдг йоста билә. Тер сәкүсд бий-цогц уга, сүмсн мет нүднд эс үзгддг учрар, тәклин хотыг идх амн-шүдн уга болсар арһ уга гиҗ санад, халун хотын урар, боорцг-һуйрын күңшүһәр, арцин утанар тедниг хаңһаҗ йовдг бәәсмн. Бурхна шаҗн делгрсн цагт тер һазр-нутгин эзд үлдәд, номыг харсдг сәкүснд хүврәд ирхләнь, теднд өргдг хотын дееҗин тонь баһрҗ, арцин утана тәкл үлдв. Тегәд тер сәкүсдин хәәрнд багтхин төлә теднд арцин ута өргдг йосн һарв.
Ном умшад, тер сәкүсдиг дуудад залад авхла, тедн ирәд, саңгин тәклин идән болсн арцин утаг мана хот идснлә әдл зооглад идхлә, арцнь — саңгин идән болв. Күч иктә сәкүсн болн һазр-усна эзд идсн юмнд шулмс-чөдкр өөрдх биш, зулад гүүдг болсар саңгин идәнә утан тер хор-көнәлтә му юмиг көөҗ тарана гидгнь зөв болҗ таарна. Тегәд, күндтә умшачнр, цаһан идән дееҗин идән болхла, махн-һуйр мана идән болхла, саңгин идән – сәкүснә, һазр-усна эздин идән болна. Терүг медәд, җирһл күсч бәәхлә, арц хулдҗ авад, шатаҗ герән утад, бурхдыг байсулҗ, өрк-бүлән шулмс-чөдкрәс харсч, сәкүсдт идә өргҗ йовтн. Немәд келхд, саңгин идәнә утан герин аһарт бәәсн хорта юмиг әрлүләд, суусн һазриг әрүн-цевр болһад бәәдг юмн. Хуучнд худл уга, йосн худлнь – мана эс иткснд, мана сеҗгт, мана залхуд бәәдг.
Корнин Геннадий
