ТӘКЛИН ШИРӘН ДОЛАН ЭРДНЬ
Кезәнә мана хальмг улс нүүҗ йовдг болв чигн, эврәннь сәкүсн-бурхна бууҗ золһдг тәклин ширәг (алтарь) йилһән сән кевәр чимдг бәәҗ. Эн элдв зүүл чимг нүүһәд йовхд оралдад бәәсн бийнь, чинр иктә әрүн ширәг кеерүләд эс чимхлә, му болх гиһәд үздгнь – зөвтә. Өлзәтә нәәмн темдгин тускар би урд таднд цәәлһәд бичҗ өгләв, ода болхла, долан эрднин тускар бичәд медүлий.
Долан эрднин чимгиг йосндан «Күрд орчулгч (эргүлгч) хаана долан эрднь» гиҗ дуудна. Күрд орчулгч хан гидгнь эрт цагин Эндкгин (Индин) бурхна шаҗна домгудын нег секл авлм зүүл болна. Бурхн багш номан әәлдәд, нирвана дүр үзүлх цагнь ирхлә (эннь бурхна өңгрхиг медүлдг онцха үг), олнд нирвана дүр үзүлҗ одсна хөөн, шаҗн номынь теткҗ харсдг хан һарч ирнә. Тер хан бурхн биш болв чигн, эврәннь эркшләр шаҗиг делгрүләд, бийнь бурхна номин йосар бәәһәд, улс-алвтан арвн цаһан буяр бәәлһәд, арвн хар нүүлиг тевчҗ закрдг. Күрд орчулгч хаанд эн зөв кевәр орн-нутган бәрхднь долань эрдньнь туслмҗ өгнә. Тер долан эрднь бас тәклин ширәһин чимг болхд, зальврад бәәсн әмтнд чик номин йосна хаалһ зааҗ, тотхр-зедкрәс зәәлүлҗ харсад бәрдг юмн.
Тегәд долан эрднь ямаранви гихлә, түрүнкнь – «Күрд эрднь». Кезәнә маннах хальмг гелңгүдин бичсн ном судрт терүнә тускар иигәд бичәтә бәәнә: «Күрд эрдньнь миңһн киистә (спицы), кизәр уга герл цацрсн нарн мет оһтрһуһар йовн, хама эс күрсн орнд күргн чадна».
Хойрдгчнь – «Җиндмн эрднь». Судрт бичсәр эн эрдньнь «…нәәмн өнцгтә, тавн өңгин герл цацрсн, халуна цагт серүн, киитн цагт дулан болһгч. Тер эрднь бәәсн һазрт гем-өвчн, цаг бишин үкл эс болх, аль сансн санаг седсн һарһх. Эврәннь үзгдлин йилһләр Күрд орчулгч хааг байсулн-байрлулҗ чадна».
Хаана һурвдгч эрдньнь – «Хатн эрднь». Эн хатн «…өңг-зүснь үзсклңтә, үнрнь сәәхн, хамг зовлңгиг әрлһн чадх. Күрлцсн тедүкнәр амулң өгх, хамг алвтан эк мет асрх, Күрд орчулгч хааг байсгч негн болна» – гиҗ судрт бичәтә.
Дөрвдгчнь – «Түшмл эрднь». Эн түшмл (министр) гелңгүдин темдглсәр иим күн болдг: «…хамг әмтиг эврә көвү метәр теткх, хаана хамг керг-үүлиг бүтәхд мергн, Күрд орчулгч хаана хамг олвр түүнәс бүтдг болна».
Тавдгч эрдньнь – «Зан эрднь». Эндкгин цуг ик хаанмуд алвттаһан харһҗ бәәх цагтан зааныг көлглҗ йовсар, хан болһн занта болх йоста. Күрд орчулгч хаана заннь «…көлглн унхд энлһ (дискомфорт) төрүлдг уга, аль күссәр ки-салькн мет хурдн болһн, ца-холын дәәсиг даргч негн болна» – гиҗ темдглсн бәәнә.
Зурһадгчнь – «Деед мөрн эрднь». «Деед мөрн эрднь – көлглн унҗ авхла, хамг аюлас тоньһад, ки-салькн мет хурдн болад, түргн ик һазр-далаһин кизәр бүкнд оддг негн болна» – гиһәд судрт бичәтә йовна.
Хамгин сүүлңкнь, доладгч эрдньнь – «Цергин нойн эрднь». Эн цергин нойна (полководец) тускар мана хальмг гелңгүд иигәд бичҗ: «Цергин нойн эрдньнь дәәнәс сәәнәр дииләд ирх күчн төгс болдг». Иим долан эрднин зургар мана өвкнр эврә бурхна ширәг чимгләд, тәкл өргх, зальврх цагт эдниг хәлән бәәтл чинринь медҗ, буру йовдл һарһлго, номин йосар йовдг бәәсн санҗ. Тиим учрар, күндтә умшачнр, тадн чигн энүг медәд, бийән чикәр бәрәд, нүл-килнц һарһлго йовхла, Хальмг Таңһчмдн мандлад бәәх.
Эн һарцыг бурхна номин чинр цәәлһҗәх юмн болсар бузр һазрт хайх, деернь юм тәвх, ишкх, нульмх болн нань чигн му йорта юмнас хөрҗ бәәнә. Керг уга болхла, шатах эс гиҗ хурлд залх кергтә.
Сетән Дорҗ
