«ЗУЛ» ГИДГ ҮГИН ТУСКАР
Җил болһн хальмгуд Зулан кехләрн, һуйран элдәд, һуйрас цөгц кеҗ авад, түүнд һол тәвҗ, зальврад бәәнә. Зул гидг үгиг ода үкр сарин хөрн тавна байрта өдрлә дүңцүлҗ, үнн утх-чинринь ик зууңкнь мартад одсн болдг. Ода энд терүг сергәҗ авх сана зүүһәд, цуг таанрт олад авсн юмарн хувалцхар бәәнәв.
«Зул» гидгнь байрта өдрин нерн болчкад, тер өдрлә асаһад авдг тосн шам-шумрин нерн чигн. Зул гисиг өдгә цагин орс келнд орчулхла, «светильник» гидг орчуллһта үг. Мана хальмг келнд герл өгдг зулас талдан чигн үгмүд бәәдг. Тернь «шам» «шумр» хойр. Иродион Житецкийн дегтрт цәәлһсәр болхла, «шам» гиснь шаврар эс гиҗ төмрәр кесн бичкн сав болна. Тер савиг һулмтын үмстә хольсн хөөнә хорһар эс гиҗ шар тосар дүүргҗ, утулң бичкн арһсар һолынь кеҗ, хар ута бүргүлҗ шатадг бәәҗ. Эн үг һанцхн манад биш, нүүдлч сойлта олнд бәәнә. Теднә тоод хасг, киргиз, алтан өөрд чигн бәәнә. Санад бәәхлә, «шам» гидгнь ик кезәңк үг, түрг моңһл келнмүд тарад уга бәәтл һарсн боллта.
«Шумр» болхла, төвд келнәс мана келнд ирсн үг. Терүг бәрмтлҗ герчлхнь амрхн. Мана келнәс «шумр» гидг үгиг яһад мошкн эргүлв чигн, тәәлҗ болш уга. Тод бичгәр бичхлә, «шумриг» — «шумар» эс гиҗ «шу-дмар» гиҗ бичнә. Сүүлин бичлһнь болхла, эн үгин төвнд келнәс һарсиг тодрха медүлҗ бәәнә. Төвд келнд болхла, «шу» гиснь «шамин ааһ-сав», «мар» (төвдин бичгин келнд энүг «дмар» гиҗ бичәд, «мар» гиҗ умшна) гиснь – тосн эс гиҗ шар тосн болна. «Шумр» гидгнь Тегәд төвд келәр тәәлгдҗәх эн үг мөн төвд келнәс мана келнд орҗ ирснә герч болҗана.
«Шумрин» бәәдлнь болхла, «шамас» талдан бәәҗ. Житецкийн бичсәр «шумр» гиснь доран үзүртә төмр ут иш-бәрүлин деер торһата дөрвлҗн ааһ бәәҗ. Шумриг асахар седхлә, мана хальмгуд зунын цагт үзүртә бәрүлиг һазрт хатхҗ, дөрвлҗн ааһин нег булңгаснь тос шиңгәҗ авсн бичкн кенчр шавшулҗ асадг бәәсн мөн. Тернь ик герл өгдго бәәсн болв чигн, удан шатад, ик ута һарһдг уга санҗ. Үвлин цагт терүг бәрүләснь салһад, хәәснә тулһ деер бәәсн онцха тәвц деер тәвдг бәәҗ. «Шумриг» хөөнә хорһар дүүргдго, шар тосар дүүргх кергтә. Тер төләд «шамиг» эгл харчуд кергләд, «шумриг» байн бәәхтә улс керглдг санҗ. Хөөннь, цәклһән герл ирхлә, мана аав-ээҗнр терүг бас байн күүнә темдг гиһәд, «шам» гидг үгәр «лампочкиг» дуудад, «шумр» гидгәр «электрический свет» нерәддг болв.
Эн «шам» «шумр» гидгәр мана өвкнр гер дотран сөөни цагт герл өгдг бәәҗ. «Зулар» болхла, хара зөңдән герл өгдг биш. Мацг өдрт, дүүцң өдрт, Зулын байрт чигн цөгциг цевр шар тосар дүүргәд, бурхна ширә деер залад өргдг бәәҗ. «Зул» гидг үгиг тод бичгәр «зула» гиҗ бичдгин учрар, эн үгин йосн дуудлһнь «зулэ» гиҗ болх. «Зулыг» манахн бурхна номин йосар, онц шалһдг өдрмүдт асадг бәәҗ: Зулын байрт, Цаһан сарин байрт, Үрс сарин байрт, өмн дурдсн сарин дөрвн мацг өдрт, җилин дөрвн дүүцң өдрт, хол хаалһд һархла, ик керг эклхин өмн чигн асаһад зальврдг бәәҗ.
«Зул» гидгнь нег юмиг нерәддг үг биш, түүнд төмрәр, зесәр эс гиҗ цаһан мөңгәр кесн «зулын цөгц», шар тоснь, көвңгәр орасн һолнь, һалын цецг чигн эдн цуһар «зул» болна. «Зул» гидг үг хальмг келнд биш, халх-моңһлын, өвр моңһлын, бурядын чигн келнд бәәһә. Бас чигн эн үг «Эртни түрг келнә толь-бичигт» (Древнетюркский словарь) бәәнә. Тенд, 278 халхд «jula» гидг үг «факел, светильник» орчуллһта бәәнә. О. Сүкбаатр гидг моңһл номтын «Моңһл келнә хәр үгин толь» (Словарь иностранных слов монгольского языка) гидг дегтрин 113 халхд «Зул» гисиг эндкгин келнә «jvala» гидг үгәс һарһҗана. Бас нег хүвлврнь, китд келнә «zhu» — «герл, герлтүлгч» болн «la» — «балус, ла» гидг үгәс һарлта болдгиг илрүлҗәнә.
«Моңһл келнә хәр үгин тольд» Зулыг иигҗ тәәлврлҗ бәәнә: «Көвңгин һолыг тоснд тәвҗ шатаһад, керглх герл. Зул сар (билгин ульрлын үвлин түрүн сар); зулын хөрн тавн (сүм-киидин хурдг хурлыг ульрлар йовулдг болн үвлин түрүн сарин мөргүл өндрлх өдр). Хурлын үйд зул мандлулҗ, Зуңква богдын гегән сүлдиг йөрәҗ, заң-үүл күцәҗ “Бодь мөр” эс гиҗ “Ламрим” хурна». Энд мана хальмгудт эс медгдх үгнь болхла, «ульрл» «хурл» хойр. «Ульрл» гидгнь җилин дөрвн цагин негнь, «хурл» гидгнь мана меддг хурл биш, моңһлчуд «хурл» гидг үгә (онц, бурхна ширә деер залад өргҗ тәвдг шам-шумр) гидг үгәс һарч эс гиҗ китдин келнә «zhu-la» (лааһин герл) гидг үгәс һарсиг темдглҗәнә.
Юн болв чигн, эн үг мана келнд һазадын келнәс орад, төмр цөгц дотр шар тос кеҗ, көвң һолынь тәвҗ шатасн юмиг медүлҗәнә. Тер юмар хара зөңдән гер дотр герл өгх юмн биш, бурхна шаҗна чинр иктә өдрмүдт эс гиҗ әмн-наснаннь чинр иктә өдрмүдт бурхнд герләр тәкл тәвдг юмна зүүл. Тер төләд мана өвкнр йирин өдрмүдт герән шамар болн шумрар герлтүләд, байрин өдрлә «зулан» асаҗ йовдг бәәҗ. Тегәд, «зул» гидгнь бурхна номин йоснла бат холвата, түүнәс тасрш уга нег юмн болна. Энүг медәд авч, келәд цааранднь тархаҗ келәд бәәхлә, хальмг кел өргҗүлх керг-үүлд икт уста юмн болх гиҗ санҗанав.
КОРНИН Геннадий
