«МАЦГ» ГИДГ ҮГИН ТУСКАР

Делкән олн келнә үгмүд мана келнд орад, түүнд шиңгрәд, мана келнә аю дахҗ хүврәд, эврә келәрн келҗәх хальмгудар һазадын гиҗ медгддго үгмүд болсинь кен чигн медҗәсн болх. «Мацг» гидгнь тиим үгмүдин тоод орҗана. Ода эн үгин үүсл-һарлын тускар чадсарн бичҗ медүлхәр бәәнәв.

Сар болһн һурвн дәкҗ сүзгтә хальмгуд мацг бәрнә. Энүг сарин нәәмдгч өдрт, арвн тавнд болн һучнд бәрх кергтә. «Мацг» гидгнь мах, заһс, өндг эс иддг өдр. Мацг бәрхлә, күн үд күртл үстә цә ууҗ, хар усар болһсн һуйр идҗ, өрүнәс авн дарани өдрин өр цәәтл онц ном умшҗ, бурхдт зальврад бәәдг. Зәрм хальмгудын амн айлһд мацгиг «үд бәрх» гиҗ келдг. Эн йосна учрнь юундв гихлә, нег талар авч үзхд, үд күртл әмтә юм аллго идх хотыг медүлҗәнә. Бас нег таласнь авад хәләхлә, «мацг» гидг үг келхәс әәҗ, тер үгиг хадмнад, «үд бәрх» гиҗ келдг.

Мини көгшдлә күүндҗ медәд авсар, дөрвдин нег нойна көвүн мацг өдрлә һарсн учрар Мацг гидг нертә болв. Хөөннь, идр насндан күрәд уга бәәтл насан бархлань, эцк нойнь улстан эн үг бичә дуудтн гиһәд хөрсн болдг. Тер цагас авн тер нойна алвтнь «мацг бәрх» гидгиг «үд бәрх» гиҗ келдг болв. Худл-үннинь медҗәхшив, зуг соңссарн келҗ бәәнәв. Буру тәәлвр болхла, хәрү бичҗ чиклтн, эннь үннд күрх арһ болҗана гиҗ санад бәәнәв. Тегәд, «мацг бәрх» болн «үд бәрх» гидг хойр зүүләр эн үг хальмгудын келнд керглгдәд йовна. «Үд бәрдгнь» бәг, ода «мацг» гидг үгин тускар бичҗ өгнәв.

«Мацг» гидг үг мана келнд бурхна номла түрүләд таньлдхла, орҗ ирсн болдг. Номтнрин бичҗ темдглсәр, бурхна шаҗн нүүһәд йовҗах өөрд-моңһлчудур эрт-урд Төв Азийин уйһрас орад ирв. Тер цагт уйһрчуд мана бурхна шаҗта бәәсн бәәҗ. Теднә келнд эн үг «мацг» биш, «бацаг / бачаг» гидг дуудлһта бәәҗ. Энүг тадн, күндтә умшачнр, «Эрт түргин келнә толь» (Древнетюркский словарь) гидг дегтрәс бәрмттәһәр үзҗ чадҗанат. Келхд, мана ах-дү болсн моңһлчуд ода күртл эн үгиг «бацаг» гиҗ бичәд чигн, келәд чигн бәәнә. Мана тод бичгт болхла, энүг бас «бацак» гиҗ бичнә.

Эрт уйһрин келнәс «бацак / бачак» гидг үгиг «религиозный пост» гиһәд орс келнд орчулна. Зуг эн үг теднә келнә үг биш, эннь Согд келнәс теднә келнд орсн үг. Согдын келнд болхла, эннь «пач» (paç) гидг үг бәәҗ. Орчуллһнь гидм болхла, эрт уйһрин болн мана келнә үглә ирлцҗ бәәнә ― ном умшҗ, бузр хотас цеерлх гисн юмн. «Пач» гисн үгиг согдихн бурхна шаҗна йоснд кергләд, Христосин ном-шаҗнд чигн керглдг бәәҗ. Хөөннь, Христосин шаҗн диилгдәд, онцха бурхна номин йоснд эн үгиг керглҗ, номла хамдан эрт уйһрчудт орад ирҗ.

Моңһлчуд бурхна номиг эврә келнд орчулхар седхлә, олн нер-томъяг эврә келәр орчулх үг уга болхла, эрт уйһрчудын келнәс дутчах үгмүдиг авч, номин кел тогтаһад, судр-номиг орчулад, эврә келнә үг болһсн бәәҗ. Тиигәд эн үг кесг зун җилд келнәс келнд кедәд йовҗ, мана келнд орад, энд хүврәд, «мацг» гисн хальмг келнә үг болад ирв. «Бацак» гидг үг «мацг» күртл яһҗ хүврв гихлә, мана келнд «б» «м» гидг хойр әвә зәрм үгмүдт солю бәәдг. Үлгүрләд келхлә, мана келнә «бүргд» гидг үг түрг келмүдт «муркуд» эс гиҗ «меркд» гидг дуудлһта болдг.

Адг-сүүлднь эн үгин тууҗ-түүк соньн болчкад, мацг бәрх йосн бийнь бас ик соньн болна. Һундл төрхд, сүүлин цагт мана хальмгуд мацг бәрдгән уурад, эн үгиг мартҗах деерән эн йосиг чигн мартад бәәнә. Мацг өдрлә умшх номан чигн меддгнь Хальмг Таңһчд өдр ирвәс цөөкрҗ ирҗәнә. Мини ухан-санаһар болхла, эн йосиг өвкнр мет бат кевәр бәрҗ, сергәһәд авч, хөөт үйнртән үндслҗ йовхла, тус чигн ик, буйн чигн ик. Кезәнә, Дондг-Даш хаана цагт мана өвкнр мацг өдрлә хө алхла, ик цааҗла тогтасн йосарнь харһдг бәәҗ. Ода сул тәвчксн әмтн дурндан бәәхлә, тарад-бутрад бәәнәвидн.

КОРНИН Геннадий