ӨӨРДИН ҺУРВН ХААТА УЛС
ӨӨРДИН ҺУРВН ХААТА УЛС
Дөрвн-Өөрдин тууҗ XVII-гч зууна җилмүдин дунд цагас авн XVIII-гч зууна җилмүдин дунд күртл судлхла (если исследовать), һазрин зургт (на карте) Хальмг, Зүнһар, Көк-Нурин һурвн хаата улсиг үзҗ болна. Өөрд-моңһлын тууҗиг (историю) меддго улс эн һурвн хаата улсиг оңгдан яста улс гиҗ буруһар өөлһҗ (понять) болх. Болв тууҗиг меддг күмс зүнһар, хальмг, көк-нуурихн яһад һурвар йилһрсиг гиҗ зәрмднь чик биш келдг мөн. Бидн эн асултын(проблему) туск мана статьд келҗ өгхвидн.
XVII-гч зууна җилмүдт дөрвн өөрд әңгрҗ бәәсн цагт хамгин ик өөрд дотр торһуд, хошуд, дөрвд, зүнһар (эс гиҗ цорс), хөөд улс бәәсмн. Хальмг Хаадын тууҗ гидг тууҗин дегтрт1630-гч җилд ах-тәәш (титул правителя) Хо-Өрлг эврә алвтнран (подданных) цуглулад, Иҗл Һолын көвәд күргсмн гиҗ бичәтә. Аюш-хаана (Аюка-хан) цагт эн салсн өөрд улс бийән хальмг гиҗ келдг билә. Талдан чигн салсн өөрд улсин тасрхас Гүүш-хаана толһалсн алвтнр Төвдин өөр, Көк-Нур гидг һазриг эзләд, Хошуд эс гиҗ Көк-Нурин хаата улсиг тогтасн мөн. Үлдсн ик баг өөрд улс зүнһар хаана улсиг тогтасн мөн.
Ямаран ик әәмг-отг(племена) өөрд улс дотр ордг бәәсинь медҗ авий. Зәрм тууҗин судлачнр (исследователи-историки) Хальмг хаана улсиг Торһуд улс нерлдг мөн, яһад гихлә торһуд отг-әәмг талдан багас хамгин ик бәәҗ. XVIII-гч зууна 20-гч җилд цуг торһуд улс һурвн әңгәр хувагддг билә. Теднә әңгүд барун, зүн, завср һурвн гидг әңг хувагдсмн. Теднә тонь 60 миңһн гер-бүл күртәд, хаана гер-бүлихн цуг улсиг толһалсн билә. Торһудас талдан хаана медлд хойр зүнһар улс ик баһ зүнһар хойр гидг нүүдг бәәсн мөн гиҗ мана улсин тууҗиг судлдг (изучающие) номтнр темдгләд бичнә. Хальмг хаана улс 10 миңһн гер-бүл дөрвд, хошуд дотр чигн ордг билә. Болв, эднә улс эврә дөрвд, хошуд тәәш эзлдг бәәҗ.
Продолжение следует…
