БАРУН МОҢҺЛЫН ӨӨРДИН ЯСН. ХОТН БАЙД ХОЙР.
Барун Моңһлас хотн улс онц түүктә болҗана. Догшн Зүнһарин хаан Һалдн-Бошгт бухарас авч ирсн тәрәчнриг эврә нутгур тәрә-урһмл кехиг нүүлһәд бәәҗ. Тедн шар-шаҗта болв чигн эврә лалын(исламские) заңшлыг ода күртл хадһлата бәәнә. Зун җил өмн Әрәсән нертә моңһл судлачн (исследователь-монголовед) Б.Я. Владимирцов нег соньрхлта юмн темдглцҗ: “Нег хошуна(выходцы из одного хошуна, совр.аналог района) дөрвдиг эс гиҗ цуг өөрдүдиг моңһлар «хальмг» гиҗ келдмн. Нег нертә көгшн өвгн болн мулла келҗ: «бидн хотн-хальмг болла, мөн эн дөрвд келнд орла, му му».
Талдан өөрд-моңһлыг судлсн номт Баатр-Җавын Бат-Амулңг бас соньрхлта юмн темдглцҗ. Увс әәмгт нег көгшә хотн өвгн эврә гер-бүлин тускар цевр дөрвд айлһар келҗ. «Мини эцкм хотн, мини экм хальмг билә. Бидн хотн улс моңһлар дөрвдиг хальмгуд гиҗ келнә.»
Зүнһар Хаата Улсин цагт(1635-1755) Байд ясн Дөрвдлә нег тергүлсн Цаһан яста Цорос нойнла деер әмдрдг бәәҗ. Манҗ үйн цагт тедн дөрвдлә хамдан нег хошуна һазриг эзлсн бәәҗ. Байд ясна олн нертә дуулвр дулдг күмүс һарч. Үлгүрхд, хамгин нертә тульч Парчн гидг нертә хальмгин Ээлән Овлата улсин дунд ик күндтклсн мет.
Байд улс дотр иим ясн бәәнә:Чонос, Цорос, Шаңһс, Борлуд, Харнуд, Цаһачуд, Харагчуд, Тәәҗнр, Цаһануд, Таканр, Ноһан Тугихн, Хошуд, Булгадар, Һалзуд-Шарнут, Хасгуд, Бүрдүд, Хотдуд, Барлгуд болн нань чигн бәәнә….
Хотн ясн дотр цуг моңһлас талдан ясна нертә болдг мөн. Теднә дотр Шавай, Шалбаг, Бурдаг-Бурд, Хольдаг, Хочи, Көлдэн, Хас ясн бәәнә
