БОГДЫН ХААЛҺАР ЯҺҖ ОРДВ?
Урдк цагин хальмгудын шаҗн-шүтлһин йосн-йовдл зәрмдән өдгә цагин тогтсн авъясла таарлго бәәнә. Үүнә учрнь юундв гихлә, улан йосн ирәд, сүм-хурлыг нураҗ, гелң-манҗнриг цааҗла харһулад тарахлань, хальмг күүнд уха заах санврта күн чигн уга, йос үзүлх әрүн хурлын һазр чигн уга болв. Ода эн хойр сергҗ ирсн бийнь хальмг күүнә седкл икәр сольгдсн болдг.
Улан залата хальмгуд кезәнә сүм-хурлдан яһҗ ордгин тускар бидн орс номтнрин бичсн хуучн дегтрмүдәс, хаалһин бичг-темдглләс медәд авч чадҗанавидн. Зуг умшсн юмн нүдәрн үзсн юмнас дор болдгиг кен чигн меднә. Мадн, хальмгуд, Европин һазрт бәәһәд, видеобичлгин зургт чигн Әрәсән олн келн-әмтнәс түрүлҗ орувидн.
1923-ч җилд хальмг теегт Швейцарин иргн Август Керн ирҗ, «Хальмгудын әрүн һазр» (Калмыцкие святыни) гидг видеобичлг кеһәд авв. Тенд мана өвкнр Үрс Сарин байрт хурлд яһҗ ордгиг Керн шиңгәһәд авсн бәәҗ. Тер видеобичлгин нег онцнь болхла, хурлын хашад орҗах хальмгуд хашан босха-үүднд мөргәд, түүнә бахнас толһаһарн әдс авч орҗана.
Ода хурлд орҗах хальмгуд босха-үүднәс әдс авхас биш, хурлыг эргәд, күрд эргүләд йовх дурн уга болад, дотрнь гүүҗ орад, сууһад авх орм хәәҗ, зәңг-чимәһәрн сольлцх таньдг-меддг әмт үзхләрн, маасхлзад байрлад оддг. Тегәд хурлд ирсн күн зальврх-мөргхәс биш, бурхна чинр санхас биш, бийиннь сәәг санад ирдг.
Тиим ухан-саната күүнд Дала Ламин хаҗуд суув чигн, буйн-тус уга. Ода яахв, цагин эркәс давдг арһ уга… Тернь бәәтхә, сүм-хурлын һазак үүднәс әдс авдг юн йоснви гиҗ келхлә, тууҗ-түүкнь ик соньн болчкад, өдгә цагин маднд сән үлгүр болх юмн. Ода эн босха-үүднд мөргәд орх авъясин тускар цәәлһәд бичҗ өгий!
Хурлын хашад орх һол үүднь – өмн үзгәс бәәдг. Тенд неглхн үүдн биш, һурвн үүдн бәәдг. Зүн үүдәрнь орх кергтә, барун үүдәрнь һарх кергтә. Дундк үүднь болхла, ик лам-богднр ирхлә, татад орулдг үүдн. Тиимин төлә тер үүдиг «Богдын үүдн» эс гиҗ «Богдын хаалһ» гиһәд дууддг бәәҗ. Хальмгудын йоснд болхла, эн үүдиг әәмг-улсин ах багш шаҗн-лам залрҗ ирхлә татдг.
Бас чигн зәрмдән шаҗна ик мөргүлин цагт татад, бальң һарһх, номин йослл кехд керглгднә. Хальмг хуучн хурлмудын зург хәләхлә, зәрмдән эн үүдиг тоосх-чолуһар нег бичкн герлә әдл кеһәд авдг бәәҗ. Мана шаҗна ах-дүүнрин орн Төвд, Моңһл, Бурядт тиим йоста юмн ховр.
Шинҗләд хәләхлә, чолуһар кесн сүм-хурлын үүдиг Энткгт кедг бәәҗ. Эн йосн болхла, ик эрт цагас авн Бурхна номин һазриг темдглҗ бәәнә. Хамгин түрүңк тиим үүдиг мана Бурхн-багш әмд бәәхд гелң-хувргиг теткгч нег байн күн босхҗ. Ода энүнә түүкиг товчлад медүлий! Хальмг Таңһчд ик делгрсн «Дорҗ Җодв» нертә судр иим үгәр эклнә: «…Йилһн Төгсн Үлсн Шравасти балһснд Йилһгч хан көвүнә цецрльг Иткл Угад Идә Өггчин бүкнд таалх хорад миңһн хойр зун тәвн гелңгин ик хуврг болн маш олн бодьсадва махасадвала хамт суув…».
Сетән Дорҗ
