ХАЛЬМГ КЕЛНӘ ГРЕК ҮГМҮД
Мана хальмгуд грекмүд хойр нег-негнәсн алс хол һазрт бәәнә. Харһҗ күүндх, нег-негнәсн сән-мууг авх, келлцхд нег-негән медх арһ чигн уга бәәсн әмтн. Кезә, яһҗ мана хальмгудын келнд грек үүсл-һарлта үгмүд орсмби? Тернь ямаран үгмүдв? Эндр цәәлһҗ бичий!
Эрт цагин грекмүдин шинҗлх ухан (наука) делкә деер алдр-цуута болдгиг ода кен эс меднә? Ик кезәнәһәс нааран грекмүд олн шинҗлх ухана сүүр бүтәҗ тогтан тууҗ-түүкин тәвцӊд нерән һарһсн улс болна. Теднә нилч-нөләд Төв Азийин аһу-зәәд нүүһәд бәәх мадн кезә күртвидн гиһәд сурхла, хәрүнь амрхн: улан йосн ирәд, грекәс дамҗад авсн Европин сурһулиг маднд күртәсн цагнь XX зун җилин 20-ч җилмүдин адг, 30-ч җилмүдин эклц. Тер цагт хальмгуд оларн сурһульд суусн болдг. Хәрнь, тер цагас авн олн грек һарлта үгмүд мана келнә хүвлвр уга болад, бәәсн кевәрн хальмг келнд орад ирсн болдг. Зуг хойр грек үгиг мадн ик эртәс медәд бәәнәвидн. Тернь «ном» «титм» хойр.
Түрүӊк үгиг хальмг күн болһн меднә. «Бурхна ном», «ном умшх», «номин йосн» гиҗ келәд йовдгнь манад бәәһә. «Ном» гисн үг – грек келнә «номос» гидг үгәс һарч. Үлгүрләд келхлә, «астрономия» (одд шинҗлх ном-ухан), «агрономия» (тәрә-темс шинҗлх ном-ухан) гих мет нердин тогтацд эн үг орна. Тиигхлә эннь яһҗ мана бурхна номиг темдглдг болви? Кезәнә грекмүдин зәрмснь мана бурхна шаҗта улс бәәҗ. Тер төләд энткг (индь) келнәс бурхна зәрлг-судр орчулҗ, эврәһәрн, грек келәрн номан умшхар шиидәд, орчулад суухд «дхарма» гидг үгиг яһҗ орчулхиг медлго, «орчлӊгин зовлӊгас гетлҗ һарх шинҗлх ухан» гидг тәәлврт түшн, «номос» гидг үгәр түүг орчулҗ.
Теднә һазрт хулд-гүүлгә кеҗәх кезәӊк тохар, согд гих мет улс бурхна шаҗта грекмүдлә таньлдад, шаҗнднь орад авхла, бурхна номиг эврә келндән орчулхиг күсч, грекин нер-томъяг авч керглсн болдг. Тохар, согд хойр орн-нутгас бурхна ном эртни уйһрт ирҗ делгрхд, тедн чигн бурхна номин үгмүдиг орчулхар седәд, грекин эн «номос» гидг үгин «ном» күртл хүврүләд керглсн болдг. Эртни уйһрин хаҗуд бәәҗәх цуг моӊһлчуд, теднә дотр улан залата дөрвн өөрд чигн, бурхна шаҗиг авхд «ном» гидг үгиг шуд беләр авсн бәәдг. Тегәд эн «ном» гидг үг ут хаалһар йовҗ, олн улсин келнә үзүрт «дхарма» гидг үгин чинртәһәр керглгдҗ, мана келнд «бурхна ном» гих утх-чинртәһәр тогтад үлдсн болдг.
Хойрдгч үгиг болхла, олн хальмг күн медхш. «Титм» гидгнь хан күүнә толһадан зүүҗ өмсдг махла (корона, диадема) болдг. Грекин келнд эн үгиг «диадема» гиҗ дуудна. Манад хан күн онцха нег махла толһадан зүүҗ өмсдг биш болсар, эн үг гелӊ күүнә догшн бурхдын ном-гүрм (ритуал) кеҗ йовх тавн бурхна зургта махлаг медүлдг болҗ. Бас чигн тод бичгт эгшг үзг эклцд бичхд толһадан нег арата болдгиг «титм» гиһәд дуудна. Эн «титм» гих үг бас «номла» әдл хаалһар йовҗ мана келнд ирсн болдг. Мадн энүг яһҗ медәд авхв гихлә, толь-бичг хәләҗ үзх кергтә. Грек келнә тольд эн үг «диадема» гидгәр йовна. Хөөннь тохар, согд улсин келнә толь-бичгт бурхна шаҗнла холвата үгмүдин дотр чигн эннь «диатем / тиатем» гиҗ йовна. Хөөннь VII-IX зун җилин эртни түрг-уйһр келнә толь-бичгт «титим» гиһәд, мана келнд «титм» гиҗ ирсн болдг. Йир келхд, урд заасн цаг-үйд эн тохар, согд, эртни уйһр гих мет үндстнмүд мана бурхна шаҗта бәәсн санҗ.
Ода болхла, грекнь христосин шаҗта болв, тохар, согд келн-улс төөҗг (таджик) болн Афганистана төөҗг пуштун хойрт хүврәд лалын (ислам) номд орсн бәәнә. Эртни уйһур гидм болхла, тува, уриаӊха, хасг, алтан өөрд гих мет олн улст шиӊгрәд, нег бичкн багнь «шар уйһр» болад, бурхна шаҗан алдл уга китдин моӊһлчудын дотр ода күртл бәәһә.
Үгмүднь болхла, ода күртл мана келнд бәәнә. Олмһа ухата күүнд зәрм нег цагт неегдҗ секгдәд, эврә нууц тууҗ-түүкән һарһҗ ирдгнь лавта. Мадн болхла эн үгмүд мана келнд бәәсиг медәд, бурхна номин делгрлтин аһу-зәәг үзҗ омг авад, дорас өсч йовх баһчудт эврә келнә өнр-байн, элвг-делвг үгмүдин чинринь, үүсл-һарлынь зааҗ йовх заята улс болх йоставидн.
КОРНИН Геннадий
