ТҮВИН ДӨРВН ХАН ГИСН КЕМБ? – 1.
Мана баатрльг дуулвр «Җаңһрин» эклцд эзн богд Җаңһрин хатна тускар келх үгд:
«…Түвин дөрвн хаани күүк һолад,
Төвшүн дөчн йисн нойни күүк һолад,
Нарн һарх үд хойрин хоорнд бәәдг
Ном Төгс хаани күүк залгсн болдг», гиҗ келгднә.
«Түвин дөрвн хан» гидгнь юн учрта, юн утх-чинртә юмнви? Юнгад мана «Җаңһрт» ик орн-нутгин хаана күүкдин тускар келлго, «Түвин дөрвн хаани күүкдиг һолсна» тускар келгддг болхви гихлә, эн үгин тәәлвр ик соньн болчкад, мана өвкнрин һәәхмҗтә сәәхн йиртмҗ үзх үзлиг маднд цәәлһҗ өгх дааврта үгмүд мөн.
Эндр цәәлһҗәх үг болһниг тәәләд өгхлә, «түв» гиснь һазрин ик кесг, эс гиҗ орс келәр «материк» гих үгин күүндәни келнә дуудлһ болна. Тод бичгин хуучн ном-судрт «түв» биш, «тив» гиҗ эн үгиг бичәд чигн, умшад чигн авдг юмн. Эннь ода мана келнә үг болчкад, йосндан ик эрт цагт энтдкгин (индин) келнәс авч мана келнд орулад дуудлһинь невчкн сольсн «двипа» гидг үг болна.
Эн «двипан» тәәлврнь басл «континент», «материк» гих юмн. Эн цаг-үйин сурһульта әмтнә медсәр алтн делкә деер дөрвн тив биш, зурһан тив бәәдг. Тер зурһанас әмтә-тоота юмна эс бәәдг киитн Антарктидыг хасч, бас чигн урд эс меддг Ар Америк, Өмн Америк болн Австралиг хасад авхла, Африк Евразь хойрхн үлдх юмн.
Тиигхлә юн дөрвн тивин тускар «Җаңһрт» келгдҗәнә гихлә, эннь бурхна шаҗнла бат холвата юмн. Мана өвкнрин үзләр мана алтн делкән һол дунд уулын хан болсн Сүмр уул бәәнә. Сүмр уул болхла, дөрвн өнцгтә. Өнцг болһнь эврә өңгтә болдг. Өмн үзгин өнцгнь биндрә (берилл чолун) гидг эрднәс бүтсн болчкад, көк өңгтә.
Барун талын өнцгнь бадма-раһа (корунд чолун) гидг эрднәс бүтсәр улан өңгтә. Ар өнцгнь алтнас бүтсн болсар шар өңгтә болад, зүн өнцгнь мөңгнәс бүтсәр цаһан өңгтә болна. Сүмр уул дөрвлҗн болад, дөрвн таласн дөрвн ик тивтә болдг.Дөрвн талкин дөрвн тивнь иим: өмн үзгәс мана әмтнә бәәдг «Замб тив».
Мана теңгр-оһтрһу биндрә талкин дор бәәсәр, теңгр-оһтрһумдн көк өңгтә. Эн тивин нернә урчнь ямарамб гихлә, мана тивин һол дунд «Һаслң замб модн» гидг модн урһна. Тер модна алтн темсн уснд унхла, «замб-замб» гидг дууһар унсар, Замб модна тив гиҗ болв. Барун талкин тивин нернь — «Үкр эдлгч тив». Тенд бәәсн әмтн төгрг чирәтә, мал-адуснас теднд үкрәс нань юмн уга.
Корнин ГЕННАДИЙ
