Лууһин евәлд багтдг заамудахн

Заһлма бичкн болвчн,
Бийин өмнд шову тәвдго,
Заамуд цөөкн болвчн
Бийин өмнд кү келүлдго, – гидг үг бәәнә. Эннь – заамудын магтал. Зәрм заамудахн “төөлг”, зәрмснь “һолта очр” гидг тамһта. Заамуда өлгцнь – көк, цаһан хойр.
Заамуд яста күмс Хальмг Таңһчд олн биш. Тууҗ болн этнографин дегртмүдт эднә туск зәңг-медә хәәхлә, олддгнь – цөөкн. Эндр бидн заамудын туск медәг цуглулад таанрт медүлхәр бәәнәвидн.
Домгас авад үзхлә, заамудахн – лууһин ург-садн болдмн. Тегәд чигн теңгрин һал цәклһнд цокгдад үксн күүг зуг оһтрһун дуунас әәдго заамуд эс гиҗ мергд күн әмдрүлҗ чаддг гинә. Номтнрин хәләцәр, “заамуд” гисн үг “зам” (хаалһ) гисн үгәс тогтсмн. Юань улсин цагт “цзам” гисн үг хаалһ болн поштын станц гидг утхта бәәсмн. Моңһлчуд болн түргүд энүг китд келнәс авад керглдг болсмн. XIII-ХIV зун җилмүдт зам деер церглҗәсн улсиг заамуд гиҗ нерлҗ. Өдгә цагин көгшдүдин келсәр, “заамуд” гисн үг замгта усна көвәд бүрдсн улс гисн утхта болдмн.
Хальмг хаана цагт заамудахн онцха Заамуда улс тогтадг сәнҗ. Үүниг Лу-Церн гидг зәәсң закрдг бәәсмн. Лу-Цернә хөөн Заамуда зәәсң түүнә көвүн Тергүт болв. Тууҗин йовудт Заамуда улсин әәмгүднь нег-негнәсн саллдад, тал-талдан нутгудар тарҗ одсмн. ХХ-ч зун җилин эклцәр Иҗлин торһудын улс болһнд нүүдг бәәсмн. Үлһүр авад бичхлә: Ик-Цоохра Заамуд әәмг, Баһ-Цоохра Заамуд, Эрднихн-Харухса Заамуд. Эрктнә нутгт онцха Заамуд әәмг уга бәәсн болв чигн, Ик-Баһуда әәмг дотр заамуд төрл бәәсмн.
Яндг-Мацга улст хойр заамуд бәәҗ. Негнь – Ик-Цоохра тасрха. Ик-Цоохра Заамуда әәмгиг Самтна Галя гидг зәәсң толһалдг бәәсмн. Энүнә үвлзң – Мацгин (мочажный) нутгин Шаврта нуурин көвәд бәәсн. Тегәд әәмгин нег тасрха үвлин нүүдлдән үлдәд, Яндг-Мацга улст орсмн. Ик-Цоохра Заамуда хурл чигн тенд бәәҗ. ХХ зун җилин эклцәр тенд Шаврта гидг селән бәәсмн. Тер һазрин көгшдүдин келсәр, Шавртан көвүд-күүкд сурһуль сурхар кесг дууна һазрин Һахата селәнә дунд сурһульд йовдг бәәсмн. Харм төрхд, Сиврин хөөн Шаврта гидг селән уга болад, тендк әмтн тал-талдан селәдәр тарҗ.
Яндг-Мацга улсин Баһ-Цоохра әәмгт чигн бас заамуд төрл бәәсмн. Номт Авлян Геннадийин темдглсәр, Баһ-Цоохра әәмг дөрв әңгрдг: тәәчүд, ашвахн, шонтл, заамуд. Заамуд болхла Күңкүнә, Яр-Базр, Моһата, Марсм, Бичкн-Шох гидг селәдәр бүүрлдг бәәҗ. Сиврәс хәрҗ ирәд, заамудахн Яр-Базр болн Күңкүнә селәдт бүүрлҗ. Зәрм Моһатахн өөрнь бәәдг Күүктә селәнд нүүҗ. Тегәд, ода күртл Күүктәг зәрмдән Моһата гиһәд келнә. Өдгә цагт Күңкүнә – Камышово, Күүктә – Зорино болв. Яр-Базр өмнк нерәрн бәәнә. Бичкн-Шох селәнә улс нурһлҗ Караванное селәнд бүүрлсмн. Өдгә цагт цуг эн селәд Әәдрхнә муҗин Лиманск районд орна.
Баһ-Цоохра Заамуда хурл бас Яндг-Мацга нутгт бәәсмн. “Эннь Бичкн-Шох селәнә өөрнь бәәсмн. Өдгә цагт Караванное селәнә бәәрн күн, цаатн яста Эльдшә Николай энүг шинәс босххар зүткчәнә. Кесг җил хооран өрк-бүл, элгн-садн болн нег һазра улсин дөңгәр Караванное селәнә захд сүмиг тосхҗ эклсмн. “Нег җил хооран түрүн болҗ Заамуда хурл бәәсн һазриг үзхәр Караванное селәнд одлав. Бичкнәсн авн эцкәсн соңссн тәклин һазриг һәәхх бәәрн күн Эльдшә Николай, терүнә авальнь болн ууһн көвүтә дөрвүлн хуучн хурл бәәсн һазрт одад мөргсмн. Мадн тер сүм бәәсн һазрт үс цацхд, өөр бәәдг толһа деер чон һарч ирсн билә. Тернь учрта юмн гиҗ санҗанав. Заамуда сәкүсн мадниг хәләдгин темдг мөн”, — гиҗ Байн Баһ-Цоохр овгта (заамуд яста) Йисн-Уушан Эрднь-Һәрә келнә. Хәрн, Баһ-Цоохра Заамуда һазрт бас нег хурл бәәсн сәнҗ. Эннь Марсм селәнә хол биш бәәсн Тәәҗин хурл.
Бас альк һазрт заамуд бәәнә гихлә, Үстин район, үлгүрнь: Эрднихн селән. Бузав дотр заамуд яста улс Баһуда (Батлаевская ст.) болн Көвүдә (Кутейниковская ст.) әәмг дотр бәәдг. Тең һолур эдн 1710-гч җилмүдт Богшрһ нойнан дахад ирсмн. Моңһл орн-нутгин торһуд дотр шарс-заамуд овг бәәнә.

МАНҖИН Санл